Ο Κάφκα είναι γνωστός για τα
μεγάλα έργα του τον «Πύργο» και τη «Δίκη», αναμφίβολα έργα κεφαλαιώδη, έθεσαν
νέες βάσεις στο μυθιστόρημα και στον πεζό λόγο, όμως και τα άλλα λιγότερα γνωστά
στο ευρύ κοινό έργα του είναι σπουδαία. Ό,τι έργα βρίσκουμε του Κάφκα, είτε
είναι διηγήματα, είτε γράμματα, είτε στοχασμοί και νουβέλες, να το διαβάζουμε, είναι ένας πρωτότυπος και αρκετά
βαθύς συγγραφέας και στοχαστής. Ο Κάφκα, ο Τολστόι, ο Ντοστογιέφσκι και άλλοι
μεγάλοι συγγραφείς, στο έργο τους συνδυάζουν
την πλοκή με τον στοχασμό, αυτό που στην ελληνική λογοτεχνία πολύ λίγοι
κατοχύρωσαν πριν τον Καζαντζάκη και είναι μάλλον άγνωστοι, όπως ο Θεοτόκης και
ο Χατζόπουλος ή ο Μιχαήλ Μητσάκης. Ο Κάφκα είναι εκτός των άλλων πρωτότυπος στοχαστής,
όχι ετερόφωτος, αλλά ξεχωριστός, μοναδικός. Βέβαια στην ελληνική λογοτεχνία μια
περίοδο ακόμα και τώρα ακόμα αποζητούν την καθαρή πλοκή, την καθαρή ιστορία,
χωρίς καμία διάθεση στοχασμού ή σκέψης το οποία μάλιστα θεωρείται και άτεχνη στρατηγική.
Αυτή η πεζογραφία του Κάφκα είναι
ιδιαίτερα εμπνευσμένη και προσεγμένη. Η χρίση του στοχασμού, αλλά και των
επιχειρημάτων βρίσκεται σε αρμονία με την συναισθηματική χροιά και τον λογισμό
που στηρίζεται σε πάθη και αισθήματα. Όμως οι προτάσεις επιχειρηματολογίας
είναι μοναδικές, αναπτύσσονται χωρίς να στηρίζονται σε μια κάποια θεωρία αλλά
απαντούν στα αιτήματα της ζωής.
Το «Γράμμα στον πατέρα», γράφτηκε
το 1919 στην Πράγα. Απευθύνεται στον πατέρα του και λέγεται πως με αυτό θέλει
να ξεκαθαρίσει τους λογαριασμούς μαζί του, ο οποίος φαίνεται να είναι
καταπιεστικός, αυθαίρετος και χλευαστικός έναντι του γιου του. Όμως όλοι
καταλαβαίνουν πως η επιστολή δεν μιλάει μόνο
για το πατέρα του, αλλά και για τον ίδιο τον εαυτό του, για την ίδια του την
ύπαρξη την οποία παρουσιάζει σε όλες τις
βαθύτερες πτυχές. Ο Κάφκα γράφει με μια διαλογική φιλοσοφική διάθεση, δεν μπορεί
να γράψει για το ένα, για τον πατέρα, αν δεν γράψει βαθύτερα και για τον εαυτό
του. Στο κείμενο βλέπουμε σε κάθε παράγραφο ακόμα και σε κάθε περίοδο πολύ
συχνά αυτές τις δύο γραμμές να κινούνται, μια προς τον πατέρα και μία προς τον
εαυτό. Η εξέταση της στάσης του πατέρα, αποβαίνει σε εξέταση του ίδιου του
εαυτού, έτσι η εξέταση του ενός γίνεται εξέταση του άλλου. Λες και οι κατηγορίες
ή ο ψόγος για τον πατέρα, είναι ο τρόπος να αναδυθεί η ευθύνη του γιου, να σκιαγραφηθεί
ο χαρακτήρας του νέου.
Στο γράμμα αυτό φαίνεται μια
στοχαστική, μάλλον αντικειμενική στάση, έναντι της ιουδαϊκής ταυτότητας καθώς
και της εβραϊκής λατρείας, η οποία θρησκεία,
παρ’ όλα αυτά, είναι συχνά πανταχού
παρούσα στη στάση και στη σκέψη των Ιουδαίων της Ευρώπης.
Η επιστολή ασχολείται και με την
απαγόρευση που είχε θέσει ο πατέρας του στη σχέση που είχε κατά το παρελθόν με την
Φελίτσε Μπάουερ, με την οποία είχε αρραβωνιαστεί
στο, η σχέση τους είχε περάσει πολλές διακυμάνσεις και τότε το 1919 είχε τερματιστεί. Στο Γράμμα φαίνεται ο πατέρας
του να μην συμφωνεί με την επιλογή του, καθώς λοιδορεί την ταπεινή της καταγωγή, και τους λαϊκούς της τρόπους της Φελίτσε.
Η στάση του παιδιού απέναντι στον
πατέρα διαφοροποιείται από τον πολιτισμό μιας χώρας, αλλά και από την
προσωπικότητα του νέου ανθρώπου. Ο Καζαντζάκης έλεγε πως ο ελληνικός πολιτισμός
επιζητεί την αρμονία με τον πατέρα, ενώ
ο δυτικός στο πρόσωπο του Άμλετ την καταστροφή του πατέρα. Προσωπικά δεν
καταλαβαίνω πως ο Άμλετ εργάζεται για την καταστροφή του πατέρα αφού εκείνος
κάνει τα πάντα για την αποκατάσταση του πατέρα. Ίσως ορθότερη μεταφορά θα ήταν πως
ο βασιλιάς Ληρ αποδεικνύει την αποκαθήλωση του πατέρα στον δυτικό πολιτισμό. Ο
Κάφκα δεν μάχεται τον δικό του Ληρ βέβαια, αλλά μάχεται με όλη την πατρική
νοοτροπία και στάση που δεν του ταιριάζει από ψυχολογική και πνευματική άποψη. Ο
πατέρας απαξιώνεται για τη συμπεριφορά του, τον τρόπο ομιλίας και τον τρόπο που
δίνει συμβουλές, για τον τρόπο που με αγένεια, χοντροκοπιά, συμφεροντολογία επεμβαίνει στη ζωή του παιδιού με τρόπο άμεσο
αλλά και έμμεσο. Ο πατέρας δεν είναι το πρότυπο για το γιο όπως γνωρίζουμε αλλά
αποτελεί έναν άνθρωπο τον οποίο ο νέος κάθε στιγμή για όλες τις επιλογές του
αποστρέφεται.
Καταλαβαίνουμε πως το νόημα φωτίζει
την ψυχολογία και τη συμπεριφορά του νέου ο οποίος επιθυμεί να δημιουργήσει
τη δική του αυτόνομη προσωπικότητα. Το Γράμμα στον πατέρα αυτό εκφράζει,
τον αγώνα του παιδιού να δημιουργήσει το δικό του ξεχωριστό κόσμο, απογαλακτιζόμενος
από τον πατέρα, προσπαθώντας να κόψει με τον πατέρα όλες τις επαφές, αλλά
ταυτόχρονα αναμετρώντας το μπόι του με εκείνο του πατέρα όχι ως προσωπικότητα
αλλά ως μια εν δυνάμει αντιθετική δομή, μια διαλογική δομή, όπου στην πατρική
στάση ο γιος επιλέγει από θέση αρχής μια αντίθετη στάση, μια διαφορετική στάση,
έτσι που πατέρας και γιος να μην μπορούν να βρουν μια κοινή στάση και πορεία. Ο
γιος νιώθει την αποπνικτική ατμόσφαιρα όταν βρίσκεται κοντά στον πατέρα του ή όταν
ακόμα τον θυμάται.
Η κριτική την οποία ακολουθεί ο γιος
είναι δριμύα, ευφυής και ισχυρή. Προσεγγίζει όλα τα θέματα της διαπαιδαγώγησης του
πατέρα προς το γιο. Ο γιος είναι ανίσχυρος, αφού σε κάθε περίπτωση κατηγορείται
ο πατέρας και καταλαβαίνουμε πως πίσω από αυτό να υπάρχει ένα τραύμα, μια
μεγάλη πίστη που προδόθηκε, μια μεγάλη αγάπη που στραπατσαρίστηκε από την
πλευρά του πατέρα.
Ο γιος όμως είναι το μέλλον,
είναι αυτό που προχωρά λίγο πιο πέρα τη ζωή, είναι εκείνος που δεν μπορεί να
αποδεχθεί το παρελθόν, ακόμα και το πατρικό, αλλά θα το αμφισβητήσει. Σε αυτό το
Γράμμα του Κάφκα διαπιστώνουμε με πολύ τεκμηριωμένο τρόπο την αμφισβήτηση
της πατρικής εξουσίας.
Η μετάφραση του έργου που διάβασα
είναι αρκετά καλή, αποτελεί παλαιά μετάφραση της Όλγας Βότση («Ιωλκός», 1971), κάτι που μας δηλώνει
πως στα ελληνικά πάντα υπήρχαν καλοί μεταφραστές και εκδόσεις ξένων έργων.