Συζητήσεις με τον
Βιτγκενστάιν
Η ιστορική εξέλιξη
Γράφει ο Αυστριακός φιλόσοφος (1889-1951): «Όταν
σκεφτόμαστε το μέλλον του κόσμου, πάντοτε εννοούμε το σημείο που θα φτάσει, αν
συνεχίσει την πορεία που εμείς τώρα τονε βλέπουμε ν’ ακολουθεί, δε μας περνάει
από το μυαλό πως η πορεία του δεν είναι μια ευθεία γραμμή, αλλά μια καμπύλη που
συνεχώς αλλάζει κατεύθυνση». 1929[1]
Αυτά σημείωσε εκείνη τη
χρονολογία για να σκεφθεί γύρω από την κοινωνική αιτιοκρατία. Ο κόσμος θα
συνεχίσει την πορεία που έχει πάρει μπροστά στα μάτια μας, την πορεία που
βλέπουμε να ακολουθεί την ιστορική εποχή κατά την οποία και εμείς ζούμε; Ο Βιτγκενστάιν
λέει όχι, η ιστορία δεν αναπτύσσεται με ευθεία γραμμή, μπροστά υπάρχει καμπύλη
που αλλάζει συνεχώς κατεύθυνση, επομένως δεν μπορείς να υπολογίσεις με ακρίβεια
το μέλλον του κόσμου ως μια πραγματικότητα που εξελίσσει τα δεδομένα της σημερινής
στιγμής.
Ο Χέγκελ είχε αναφερθεί στην εξέλιξη
ως ένα είδος σπιράλ, όπου σε αυτή τη νοητή μεταφορά ο επόμενος κύκλος του σπιράλ
είναι καλύτερος από τον προηγούμενο, ο Χέγκελ αποδεχόταν την πρόοδο στην ιστορία,
όπως και ο μαρξισμός μετά από αυτόν. Λένε συνήθως οι άνθρωποι που σκέφτονται υπό
την επίδραση του ντετερμινισμού: το μέλλον της ιστορίας θα είναι έτσι ακριβώς όπως
έχει προδιαγραφεί από την ταξική πάλη ή από τα γραφτά του τάδε φιλοσόφου ή της εκκλησίας
κ.λ.π. Δεν καταλαβαίνουν όλοι αυτοί πως ο κόσμος αναπτύσσεται έτσι χωρίς να
έχει ένα σκοπό από μόνος του. Το σκοπό τον δίνει ο άνθρωπος και θα είναι σωστό
να το θυμόμαστε αυτό. Δεν του το δίνει κάποιος κοινωνικός νόμος ο οποίος σε
μεγάλο βαθμό είναι ανθρώπινη κατασκευή.
Ο Βιτγκενστάιν εκείνη την εποχή
έβλεπε πολύ μπροστά. Εκείνη ήταν η εποχή επαναστάσεων και φανατικών ιδεολογιών,
πρωτότυπων θεωριών για το μέλλον, όλοι περίμεναν το μέλλον να προδιαγραφεί,
περίμεναν το μέλλον να οροθετηθεί εκ των προτέρων. Αυτό δεν ήταν εξάλλου ο
μεσοπόλεμος, λίγο πριν και λίγο μετά, ένας αγώνας για την οριοθέτηση της ιστορίας,
του μέλλοντος. Τότε ποιος πίστευε, εκτός από λίγους που τους έλεγαν οπισθοδρομικούς
πως ο κόσμος δεν θα λάβει μια συγκεκριμένη τροπή;
Ο Επίκουρος ασπαζόταν την ατομική
θεωρία του Δημόκριτου και του Λεύκιππου για την εξέλιξη. Όμως την είχε διαμορφώσει με ένα δικό
του τρόπο. Θεωρούσε πράγματι πως υπάρχουν άτομα και κενό στον κόσμο, αλλά τα
άτομα για να έρθει κάτι το νέο κινούνται όλα μαζί εναρμονισμένα για μια νέα εξέλιξη,
η οποία επέρχεται με αυτό τον τρόπο της ομόθυμης επενέργειας των ατόμων. Όμως σε αυτή την πορεία κάποιο άτομο φεύγει, αποχωρίζεται
από την κοινή πορεία και ξεκινά νέα πορεία. Αυτή είναι η αρχή της παρέκλισης
του Επίκουρου από την οποία δημιουργείται κάτι το νέο και κάτι το απροσδιόριστο.
Ο Επίκουρος ήταν από τους πρώτους που έδειξε πως η αρχή της αιτιότητας δεν
ισχύει πάντα στη φύση και στην κοινωνία. Νομίζω και ο Βιτγεντσάιν γι’ αυτό μας προειδοποιεί.
Ο κόσμος δεν θα είναι αυτός που δείχνουν οι διάφοροι νόμοι και οι αισιόδοξες διάφορες
αναλύσεις. Η εξέλιξη του κόσμου δεν ήταν τότε αναμενόμενη και ευθεία, δεν θα
είναι και τώρα αναμενόμενη και ευθεία.
Γι’ αυτό εξάλλου οι δυνατοί της γης
παίρνουν τα μέτρα τους.
[1][1]
Witkenstein, Πολιτισμός
και Αξίες, εκδ. Καρδαμίτσα, 2000, σ.19, μεταφ. Μυρτώ Δραγώνα – Μονάχου, Κωστή
Κωβαίου