Μιχάλης Πάτσης
Η λέξη συνείδηση έχει πολλές σημασίες.
Έτσι στην καθημερινή μας ζωή θα ακούσουμε για κάποιον πως είναι «ασυνείδητος» ή
πως «έχει την συνείδηση των πράξεών του». Στο λεξικό Τριανταφυλλίδη, στη Πύλη της
Ελληνικής γλώσσας, σε ένα λήμμα μάλλον περίεργα συνταγμένο, τονίζεται πως συνείδηση είναι: « η
γνώση που επιτρέπει στο άτομο να διακρίνει το ηθικά καλό από το ηθικά κακό, να
ελέγχει τις πράξεις του και να αναλαμβάνει την ευθύνη γι΄ αυτές· ηθική
συνείδηση».
Σήμερα η έννοια της συνείδησης στις
νευροεπιστήμες και στην ψυχολογία αποκτά μια άλλα διάσταση.
Η λέξη αυτή στην επιστημονική της
σημασία γεννήθηκε στην Αγγλία από τον Λοκ το 1650 περίπου αν και αρκετά χρόνια είχε και
ο Ντεκάρτ μιλήσει για τον ίδιο όρο. Ο
Λοκ έγραψε Conscience. Φαίνεται πως η αγγλική λέξη
αποτελεί μετάφραση από τα ελληνικά μέσω της λατινικής της λέξης συνείδησις
που σημαίνει «γνωρίζω καλά», η οποία με τη σειρά της προήλθε από το απαρέμφατο
το ρήματος συνοίδα: συνειδέναι.
Ο
Λοκ χρησιμοποίησε τη λέξη αυτή για να δηλώσει την γνώση του εαυτού για την ίδια
του τη σκέψη.
Γενικώς
οι νευροεπιστήμες της εποχής μας, οι επιστήμες δηλαδή που ασχολούνται με το Ανώτερο
Νευρικό Σύστημα, με τον εγκέφαλο και τους νευρώνες, κατά πλειοψηφικό τρόπο
αποδέχονται δύο αρχές σχετικά με τις νοητικές ικανότητες του ανθρώπου: 1) την a priori
ύπαρξη των νοητικών ικανοτήτων του ανθρώπου,
καθώς και την ύπαρξη εκ γενετής του αντίστοιχου μηχανισμού που καθοδηγεί τη
διάνοια του ανθρώπου, μηχανισμός αυτός ονομάζεται γονίδιο, γονιδίωμα ή νευρώνας 2)
την αποδοχή της άποψης πως η οποιαδήποτε νοητική ικανότητα, π.χ. η σκέψη ή συνείδηση
ή άλλες ικανότητες πρέπει να στηρίζονται, πρέπει να βασίζουν τη λειτουργία τους
σε κάποιο όργανο του ανθρώπινου οργανισμού και να έχουν μάλιστα πολύ στενή σχέση
μαζί του.
Σε
κάποια βιβλία υπάρχει η άποψη πως η σκέψη φαίνεται να παράγεται από τον
εγκέφαλο, όπως ο σίελος από τον σιελογόνο αδένα! Αν και η παραπάνω άποψη
είναι σίγουρα ακραία και παραπέμπει στον χυδαίο υλισμό των προηγούμενων αιώνων,
σήμερα είναι για πολλούς επιστήμονες ένας κοινός τόπος. Μάλιστα σε μια ομιλία της
Ρωσίδας βιολόγου Τσερνίγκοφσκαγια άκουσα πως μια ασθένεια αν θυμάμαι καλά την
νοητική υστέρηση την θεράπευαν με λίθιο, και θυμήθηκα την αμερικανική ταινία Awakenings
(1990), όπου η προσπάθεια του επιστήμονα να θεραπεύσει τη νοητική υστέρηση με
φάρμακα οδηγείται σε απόλυτη αποτυχία, γιατί όταν τα φάρμακα τα συνηθίζει ο
οργανισμός επιστρέψει στην πρότερη κατάσταση. Η σκέψη είναι μια πνευματική
διεργασία η οποία δεν είναι εύκολο να ταυτισθεί με κάποιο έκκριμα του οργανισμού,
γιατί απλώς δεν έχει υλική υπόσταση, δεν είναι κάτι που μετριέται στα συστατικά
του σε κάποιο εργαστήρι. Το σάλιο περιέχει νερό, ένζυμα, πρωτεΐνες, αντισώματα,
ορμόνες κ.α. Η σκέψη δεν έχει τέτοια ή παρόμοια υπόσταση, ανεξαρτήτως αν η
παραγωγή της εδράζεται σε ένα υλικό όργανο, τον ανθρώπινο εγκέφαλο.
Συνοψίζοντας
οι νευροεπιστήμονες αποδέχονται μια σύνθεση δύο διαφορετικών και αντιτιθέμενων
απόψεων, ακολουθούν τις απόψεις του Πλάτωνα
ως προς τη εκ γενετής ύπαρξη στον άνθρωπο των διανοητικών ικανοτήτων και τον
σύγχρονο βιολογικό υλισμό που αποδέχεται την υλική βάση κάποια νοητικής
ενέργειας.
Η έννοια συνείδηση εξελίχθηκε από
τη φιλοσοφία και την ψυχολογία στη διάρκεια των αιώνων και σήμερα αποτελεί μια
ξεχωριστή φιλοσοφική και ψυχολογική έννοια. Όμως σήμερα στην επιστήμη τίθεται
το ερώτημα της ύπαρξης ή μη της συγκεκριμένης έννοιας. Το πρόβλημα είναι ποιος
είναι ο φορέας, αυτός που φέρει τη συνείδηση στην επικαιρότητα. Σήμερα με την ανάπτυξη
των πειραματικών και των διαθεματικών επιστημών είναι σημαντικό για κάποιους
επιστήμονες να εντοπίσουν πού ακριβώς θα εδρεύσει η συνείδηση. Στον ανθρώπινο εγκέφαλο,
κάπου αλλού; Και αν είναι έτσι προφανώς θα κατοικήσει στον εγκέφαλο τίθεται το ερώτημα
ποια η σχέση της με τη σκέψη κα τις άλλες ικανότητας, όπως μνήμη, συγκίνηση,
φαντασία. Σε αυτή τη διάσταση κάποιοι επιστήμονες, όπως ο Αμερικανός βιολόγος Bogin, αρνούνται την ύπαρξη της συνείδησης. Αυτοί υποστηρίζουν
πως την συνείδηση δεν την βλέπουμε. Η συνείδηση, λένε οι ίδιοι, στην καλύτερη
περίπτωση, μοιάζει μάλλον με τον άνεμο,
δεν τον βλέπουμε αλλά βλέπουμε το αποτέλεσμά του. Ο άνεμος δεν φαίνεται αλλά
βλέπουμε όταν έχει θαλασσοταραχή ή τυφώνα. Έτσι για αυτή την ομάδα των επιστημόνων
δεν μπορούμε να μελετήσουμε τη συνείδηση.
Η παραπάνω ομάδα απαιτεί να δει την
ύπαρξη κάποιου αντικειμένου το οποίο θα συνδέεται με την ύπαρξη της συνείδησης
και έτσι βλέποντάς αυτό το αντικείμενο θα μπορούσε ο μελετητής εξετάζοντάς το
να αναφέρει και τι ισχύει για τη συνείδηση.
Μια άλλη ομάδα επιστημόνων, έχω υπόψη
μου τις απόψεις του Ρώσου βιολόγου Κονσταντίν Ανόχιν καταπιάνεται να δώσει μια απάντηση στην
έννοια συνείδηση. Δεν αποφεύγει την πρόκληση και συνδέει τη συνείδηση με τη
λέξη ψυχή. Έτσι ο Ανόχιν δίνει τους εξής επιστημονικούς ορισμούς, στο ενδιάμεσο
ψυχολογίας και βιολογίας, αλλά και φιλοσοφίας, για τη λέξη
συνείδηση. Σήμερα η επιστήμη στηρίζεται στη διαθεματικότητα, στη διατμηματικότητα,
όπου πολλές επιστήμες ενώνονται για να επιλύσουν κάποιο ζήτημα. Αυτό επιβάλλεται
με την ανάπτυξη των νευροεπιστημών.
Ο Ανόχιν υποστηρίζει : «συνείδηση
είναι αυτή η κατάσταση όταν η ψυχή μας καταλαβαίνει
τον εαυτό της», αυτόν τον ορισμό τον αποκαλεί καθημερινό, απλό ορισμό. Έπειτα αλλάζει
κάποιες λέξεις και κάνει τον ορισμό πιο επιστημονικό, αναφέρει «συνείδηση είναι
η κατάσταση κατά την οποία η ψυχή αντιλαμβάνεται την κατάστασή της, δηλαδή όχι
μόνο τον εαυτό της, αλλά συνολικά την ιδιαίτερη δική της ενεργητικότητα». Επίσης
έναν άλλον πιο επιστημονικό ορισμό που προτείνει είναι ο εξής «συνείδηση είναι
πώς η ψυχή υποδέχεται ή αποδέχεται την δική της ξεχωριστή ενεργητικότητα».
Εξάλλου στα ελληνικά μπορούμε να
διαβάσουμε μια παραπλήσια ερμηνεία σε γενικές γραμμές η οποία όμως αν και
απαιτεί ανάλυση διαφέρει λίγο από εκείνη του Ρώσου βιολόγου «η άμεση αντίληψη που
έχει το υποκείμενο για τις ψυχικές ενέργειές του (αντιλήψεις, σκέψεις,
επιθυμίες), που εκπορεύονται από αυτό και που με την απήχησή τους επιστρέφουν
σε αυτό» (Λήμμα συνείδηση στην ιστοσελίδα Πύλη της Ελληνικής Γλώσσας).
Εντύπωση προκαλεί πως ενώ ο Ρώσος αναφέρεται στην έννοια «ψυχή» στο ελληνικό
παράδειγμα απουσιάζει. Η περιπέτεια των αρχαίων ελληνικών λέξεων σε κάθε γλώσσα
είναι ένα ξεχωριστό κεφάλαιο.
Στην Ψυχογλωσσολογία υπάρχει
μια άλλη αντίληψη για τη συνείδηση. Σε αυτή την επιστήμη η γλώσσα αποτελεί τον
σημαντικότερο παράγοντα της συνείδησης, τέλος πάντων εκείνης της συνείδησης που
εκφράζεται με τη γλώσσα. Ο Βίγκοντσκι είχε πρώτος επισημάνει την ύπαρξη α) της
αισθητηριακής συνείδησης και β) της γλωσσικής συνείδησης. Η γλώσσα είναι αυτή ου συνεισέφερε στη
δημιουργία της συνείδησης και η γλώσσα είναι μια σημαντική, η σημαντικότερη μορφή
ύπαρξης της συνείδησης.
Η συνείδηση είναι σαν ένας μεγάλος
«αποθηκευτικός χώρος» όπου συγκεντρώνονται οι απόψεις και οι αντιλήψεις το
πληθυσμού. Ο τρόπος για να εντοπίσουμε το περιεχόμενο της γλωσσικής συνείδησης,
δηλαδή τις απόψεις του πληθυσμού για ένα θέμα είναι το πείραμα των ελεύθερων
συνειρμών. Σε ένα τέτοιο πείραμα για τη λέξη πολίτης κάποιοι
μαθητές έδωσαν τις εξής απαντήσεις.
πολίτης :
καλός 3, !μαλάκας 3,
Ελλάδα 2, ελεύθερος 2, χελώνα , χρηστός , απλός , άνθρωπος , αθώος , του
κράτους , κορόιδο , δίκαιος , συνετός , ανυπεράσπιστος , υπεύθυνος , Ρωμαίος,
νομικός , δικαιώματα , μηχανικός , σωστός, Χρήστος , Κέιν , σωστό , τρελός ,
αλήτης, όλοι μας, άξιος , νόμιμος,
Οι παραπάνω λέξεις αποτελούν ένα
συνειρμική ή ένα σημασιολογικό πεδίο που παραπέμπει στη συνείδηση του ανθρώπου.
Η ανάλυση αυτού του συνειρμικού πεδίου μαρτυρά όχι τη σκέψη, αλλά περισσότερο
τη συνείδηση του ανθρώπου, διότι οι απαντήσεις είναι γρήγορες και σύντομες.
Επομένως η ψυχογλωσσολογία μας δίνει
τη δυνατότητα να εντοπίσουμε τα αποτελέσματα της συνείδησης, τις λέξεις, και να
τις αναλύσουμε.