Ερμαν Εσσε (1877-1962) Νάρκισσος και Χρυσόστομος

 Μιχάλης Πάτσης 

 

Ένα πλανητικό μυθιστόρημα

 Ο παραπάνω μυθιστόρημα είναι εκείνο που χαρίζει στο Γερμανό συγγραφέα παγκόσμια αναγνώριση, όταν πρωτοεκδίδεται το 1930.  Ο Έσσε είναι ένας σοβαρά επιμελημένος συγγραφέας, ο οποίος έχει δεχθεί μεγάλες επιρροές από τη φιλοσοφία, την οποία χρησιμοποιεί και στο λογοτεχνικό του έργο του. Το λογοτεχνικό κείμενο είναι προσεγμένο, διαθέτει μια αυστηρή δομή,  η επιρροή της φιλοσοφίας και του στοχασμού διάχυτη στο έργο αφού οι κύριοι ήρωες καλούνται να πραγματώσουν κατά μια έννοια τις αρχές της φιλοσοφίας και της νόησης ο ένας, του καλλιτεχνικού λόγου και έργου ο άλλος.

Ο  Νάρκισσος είναι ο νεαρός δάσκαλος, ο λόγιος, ο διανοούμενος ο οποίος εργάζεται με τις έννοιες και τις αφηρημένες ιδέες. Ο Χρυσόστομος είναι ο άνθρωπος καλλιτέχνης σκέφτεται με εικόνες και δημιουργεί έργα τέχνης. Θα συναντηθούν και οι δύο στο μοναστήρι της Μαριαμπρόν και θα δημιουργήσουν γερή φιλία. Όμως θα χωρίσουν, ο Χρυσόστομος δεν μπορεί να μένει στο μοναστήρι, άπραγος, θέλει να γνωρίσει το έρωτα, τη ζωή, την τέχνη, θέλει να περιπλανηθεί και να γνωρίσει τον κόσμο. Ο Νάρκισσος σκέφτεται με ιδέες και έννοιες, γνωρίζει όλο τον κόσμο, έχει αυτή τη βεβαιότητα, ο άλλος σκέφτεται με βάση την εμπειρία, δεν γνωρίζει, γιατί έχει ελάχιστες εμπειρίες ζωής.   

Ο Ναρκισσος θα ξανοιχτεί στη ζωή, θα γνωρίσει τον έρωτα κα τις ερωτικές απολαύσεις με πολλές κοπέλες, θα νιώσει την ανασφάλεια που σου προσεφέρει μια ζωή χωρίς στέγη, μια ζωή «χωρίς πατρίδα» όπως λέει ο συγγραφέας. Θα γνωρίσει το δόλο και την απάτη, αλλά και τη αγάπη των κοριτσιών,  την αναγνώριση και τη βοήθεια από τους άλλους ανθρώπους και ιδιαίτερα  από τον αρχιτεχνίτη, θα καταλάβει το πολιτικό μίσος στο κάψιμο των Εβραίων, θα γνωριστεί με την πανούκλα και την πείνα της εποχής. Θα καταλάβει τον εαυτό του. Ανακαλύπτει τον εαυτό του όταν σε ένα μοναστήρι συγκινείται από μια αγιογραφία της Παναγίας η οποία είναι έτσι κατασκευασμένη από την ζωγράφο που να συνδυάζει τη χαρά και την οδύνη ταυτόχρονα. Η δύναμη αυτής της έκφρασης τον συγκινεί. Βρίσκει το ζωγράφο και μαθαίνει την τέχνη της αγιογραφίας και τη γλυπτικής.

Ο φόβος του θανάτου είναι αυτός που ωθεί τον άνθρωπο να κάνει τέχνη, θέλει να αφήσει πίσω του κάτι από τον εαυτό του. Η ζωγραφική αλλά και κάθε άλλη τέχνη μπορούμε να φανταστούμε, σύμφωνα με τον Εσσε έχει ως στόχο της να αποδώσει την αρχετυπική, αρχέγονη εικόνα κάποιου προσώπου ή χαρακτήρα ή έννοια ή οποία αποτελεί κάποια εσωτερική ιδέα του πράγματος. Ο Εσσε αν και ακολουθεί τον Πλάτωνα στο θέμα αυτό θεωρεί με εμπειρική επάρκεια πως η μορφές των γνωστών ανθρώπων ή άλλων πραγμάτων δένονται με την αρχετυπική, της δίνουν ρυθμό, χωρίς να την αλλοιώνουν : «Τα χαρακτηριστικά της Τσιγγάνας Λίζε, τα χαρακτηριστικά της κόρης του ιππότη, και άλλα ακόμα γυναικεία πρόσωπα είχαν βρει πρόσβαση σε εκείνη την αρχική εικόνα. Κάθε κλονισμός, κάθε εμπειρία και κάθε γεγονός είχαν συμμετάσχει στη διαμόρφωση της και της  είχαν δώσει χαρακτηριστικά. Γιατί τούτη η μορφή - εάν αργότερα θα κατόρθωνε να την κάνει ορατή - δεν έπρεπε να παριστάνει μια συγκεκριμένη γυναίκα, αλλά την ίδια τη ζωή σαν αρχέγονη μητέρα» (Ερμαν Εσσε, Νάρκισσος και Χρυσόστομος, 1985, μετφ. Νταγκμάρ Τζώρτζη, Εκδόσεις Νεφέλη, σ. 144)

Ο Χρυστόστομος είναι ο άνθρωπος που  γυρίζοντας τον  κόσμο, μαθαίνει το νόημα της ζωής, είναι ήρωας που εμάς ανακαλεί στη μνήμη μας τους Ιστρατικούς ήρωας, οι οποίοι εξάλλου είναι διάσημοί εκείνοι την ίδια εποχή που γράφει και ο Έσσε. Ο όρος πλανητικός σημαίνει πως στο δρόμο, στην επικοινωνία με τον άλλον ο ήρωας προσπαθεί να βρει ένα νόημα ζωής. Γι’ αυτόν  δεν υπάρχει το περασμένο, το ήδη γνωστό, αναζητά το νέο, το καινούριο το διαφορετικό. Σε αυτό ανακαλύπτει ένα ξεχωριστό  τρόπο ζωής. Η ζωή τού ανθρώπου μοιάζει να συνενώνει πολλές και διαφορετικές υπάρξεις, χαρακτήρες, υποστάσεις. Ο Χρυσόστομος είναι ένας ήρωας της δικής μας εποχής, της παγκοσμιοποίησης, και για τον οποίον όλα έρχονται ύστερα από αναζήτηση και μεγάλο μόχθο.  

Οι δύο φίλοι θα ξαναβρεθούν ύστερα από αρκετά χρόνια. Ο Νάρκισσος είναι ηγούμενος και θα σώσει τη ζωή του Χρυσόστομου. Θα ταξιδέψουν μαζί στο μοναστήρι και θα ζήσουν λίγο μαζί. Όμως η έλλειψη πνευματικής ζωής, αλλά και ενδιαφερόντων έχει μετατρέψει τη ζωή του Χρυσόστομου εκεί σε βάσανο. Η διαρκής απόδραση από  τη ζωή θα οδηγήσει σε αλληλοαπομάκρυνση. Ο Θάνατος είναι είναι η εμμονή της αναζήτησης στον Έσσε, όταν στον Ιστράτι ο θάνατος ήταν δεμένος με τον τόπο και τους ανθρώπους.  

Ο κάθε άνθρωπος  διαθέτει μια ξεχωριστή πορεία ζωής, ολοκληρώνεται η ζωή του και αποκτά νόημα σε διαφορετικό δρόμο, σε διαφορετικό σύμπαν από του διπλανού.  Για τον Έσσε δύο είναι οι κεντρικοί διαφορετικοί οδοί πραγμάτωσης του εαυτού διανοητικός και καλλιτεχνικός δρόμος. Όμως υπάρχουν και πολλοί ενδιάμεσοι. Έργο του κάθε ανθρώπου είναι να βρει το νόημα της ζωής του και να ολοκληρωθεί, να πραγματωθεί σε αυτή τη ζωή. Αλλά ο καθένας μας έρχεται σε επαφή με τον άλλον και επηρεάζεται από αυτόν.  Ο καθένας μπορεί να διδάξει τον άλλον για σημαντικά θέματα και προβλήματα, αρκεί ο καθένας να εξετάζει με συμπάθεια και διερεύνηση τον άλλον άνθρωπο.