Μιχάλης Πάτσης
Οι Αμερικανοί δάσκαλοι κόβουν τον Όμηρο
Ο Όμηρος σεξιστής;
Όταν ο άνθρωπος δεν μπορεί να βρει τη σωστή σχέση της εποχή του με τις προηγούμενες περιόδους της ιστορίας, δεν μπορεί να καταλάβει πως αυτό που δημιουργεί στον καιρό του είναι αποτέλεσμα πολλών κόπων και θυσιών.
Σήμερα στις ΗΠΑ από κάποιους, λίγους ίσως, εκπαιδευτικούς ο Όμηρος, ο Σαίξπηρ αλλά και πολλοί άλλοι συγγραφείς κατηγορούνται για ρατσισμό, σεξισμό και για άλλα αμαρτήματα. Άνθρωποι που πρέπει να τους διδάσκουν τους απορρίπτουν και τους βγάζουν από το πρόγραμμα σπουδών! Ο Όμηρος σεξιστής, γιατί καθόσον ο Οδυσσέας απολαμβάνει τον έρωτα με την Καλυψώ στο νησί Ωγυγία, απαιτεί από την Πηνελόπη να είναι πιστή. Ο Σαίξπηρ με τα δράματά του αναπαράγει την περίοδο που κυριαρχούσε το μίσος, η αντιπαράθεση, η εχθρότητα, (άραγε σήμερα τι κυριαρχεί;) επομένως η ανάδειξή του σήμερα θα σήμαινε πως «η ακαδημαϊκή αριστεία μπορεί να καλύψει τη ρητορική του μίσους».
Έτσι στην πραγματικότητα ένα «κίνημα λογοκρισίας!» κατά των κλασικών κειμένων που ονομάζεται DisruptTexts, δηλαδή «κόψτε τα κείμενα» στην κυριολεξία ξεδιπλώνεται στη χώρα. Δηλαδή «κόβουμε» από τη διδασκαλία τα κείμενα τα οποία θεωρεί αυτό το κίνημα πως αντίκεινται στα σύγχρονα δικαιώματα του ανθρώπου. Προξενεί σίγουρα εντύπωση το γεγονός πως αυτοί που είναι εμψυχωτές που λογοκριτικού κινήματος είναι εκπαιδευτικοί της Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης της Αμερικής. Διαβάζω στην Wall street Journal 27 Δεκεμβρίου 2020, από άρθρο της Meghan Cox Gurdon με τίτλο «Ακόμα και ο Όμηρος θα πάρει κινητό, Ένα σχολείο της Μασαχουσέτης απαγόρεψε τον Όμηρο»:
«Να μιμηθείς τον Οδυσσέα και να ακολουθήσεις το μεγάλο ταξίδι σου προς την ελευθερία (και μετά πάρε την «Οδύσσεια» και βγάλ’ την από το πρόγραμμα σπουδών σου, γιατί είναι σκουπίδι), έγραψε η Shea Martin στο τουίτερ τον Ιούνιο. «Χα, χα χα» απάντησε η Heather Levine, μία καθηγήτρια της αγγλικής γλώσσας από το Λύκειο Lawrence της Μασαχουσέτης, «Είμαι πολύ περήφανη να αναφέρω πως έβγαλα την «Οδύσσεια» από το πρόγραμμα σπουδών αυτό το χρόνο!» Όταν τηλεφώνησα στην κ. Levine για να επιβεβαιώσω τα παραπάνω, αυτή θεώρησε την ερώτησή μου «εισβολή»»
Όλα τα παραπάνω συνιστούν λάθος ανάγνωση του Ομήρου! Αλλά ας το πάρει το ποτάμι.
Πώς γίνεται όμως και αυτοί που κόβουν τα κείμενα είναι καθηγητές Γυμνασίων και Λυκείων;
Γίνεται γιατί οι άνθρωποι έχουν να επιτελέσουν έργο μεγάλο και συνήθως χωρίς βοήθεια. Οι δάσκαλοι καλούνται σε μια χώρα με τόσα πολλά προβλήματα, όπως το ρατσισμό, το σεξισμό, την ξενοφοβία, τον αντισημιτισμό και πολύ περισσότερα, (μία συγγραφέας γράφει πως μια νύχτα δεν φτάνει να απαριθμήσει τα προβλήματα της χώρας της) να διαπλάσουν νέες συνειδήσεις με αντιρατσιστικό και ανθρωπιστικό ήθος. Πραγματικά νέες ιδέες που παλιότερα δεν υπήρχαν στην πρώτη γραμμή της σκέψης. Αυτοί όμως σκέφτονται με απλό τρόπο: θέλουν να απορρίψουν απότην εκπαίδευση όλα τα κείμενα τα οποία δεν είναι σύγχρονα και που δεν ενδιαφέρονται τόσο για την καταπολέμηση του ρατσισμού και τον σεξισμού ή άλλων προβλημάτων.
Ποιο είναι το πρόγραμμά τους; Αν και δεν έχουν ενιαία αντίληψη, θέλουν οι νεαροί μαθητές τους να διαβάζουν κείμενα σύγχρονα, γραμμένα σε απλή λαϊκή αγγλική γλώσσα τα οποία προάγουν την ισότητα, τη συμπόνια, την ισοτιμία. Ταυτοχρόνως ενδιαφέρονται αυτά τα έργα να οξύνουν και τη σκέψη. Οι ίδιοι συμβουλεύουν τους νέους να αποστρέφονται έργα παλιότερα και δύσκολα τα οποία κατά τη γνώμη τους αναφέρονται στο «ρατσισμό, σεξισμό, στην διαφορά των ανθρώπων με βάση την υγεία, στην αντισημιτισμό, στο μίσος». Επομένως είναι ένα κίνημα που θέλει να μιλήσει για τις νέες ιδέες της εποχής μας αλλά με λάθος τρόπο! Μοιάζει με αντίστοιχα φαινόμενα του παρελθόντος, όπως αυτό του σοσιαλιστικού ρεαλισμού που ήθελε να διακανονίσει τη λογοτεχνία με βάση θεματικά κριτήρια: όποιοι συγγραφείς γράφουν για τις εκμεταλλευόμενες τάξεις, αυτοί είναι αρεστοί, οι άλλοι είναι «αντιδραστικοί» έλεγαν τότε, «σεξιστές» λένε σήμερα οι δάσκαλοι της Αμερικής.
Οι ίδιοι διαπνέονται από ένα είδος ελιτισμού που οδηγεί στην απαξία πολλά έργα. Όπως συμβουλεύει μία συγγραφέας του κύκλου αυτού (Padma Venkatraman), «μη διαβάζετε Πόε, Μέλβιλ ή Φώκνερ», γιατί αν και είναι λαμπροί συγγραφείς του παρελθόντος, δεν είναι σύγχρονοι, σήμερα απαιτείται να διαβάζονται άλλοι συγγραφείς που αν εκφράζουν την σύγχρονη «αριστεία» και ως τέτοιοι προτείνονται η Donalyn Miller και η Julia Torres.
Ωστόσο, όσο και να είναι επιβεβλημένη και αναγκαία η αποτροπή του ρατσισμού και του σεξισμού αυτή δεν θα πρέπει να γίνεται εις βάρος της λογικής και της ιστορίας. Το συγκεκριμένο κίνημα, το οποίο στηρίζεται μόνο σε μια συναισθηματική ανταπόκριση του λογοτεχνικού έργου, δεν είναι μόνον κατά του Ομήρου αλλά και πολλών Αμερικάνων συγγραφέων όπως του Μαρκ Τουαίην, ιδίως για το έργο «Χωκ Φιν» ή του Ναθάνιαν Χόθορν (1804-1864).
«Καλύτερα να πεθάνω, παρά να διδάξω το «Γράμμα της Σκάρλετ», εκτός και αν η νουβέλα του Χόθορν θα χρησιμοποιηθεί ως παράδειγμα μισογυνισμού και διαπόμπευσης των γυναικών του δρόμου», γράφει κάποιος εκπαιδευτικός από το Σηάτλ. «Αν εσύ θεωρείς τον Χόθορν θιασώτη του μαχόμενου πουριτανισμού … είσαι ένας ηλίθιος και δεν θα πρέπει να είσαι εκπαιδευτικός, όπως αναφέρει το βιογραφικό σου», απαντά η Jessica Cluess, συγγραφέας εφηβικής λογοτεχνίας, δείχνοντας πως και στην Αμερική τα πνεύματα είναι οξυμένα και υπάρχουν φωνές αντίδρασης.
Το θέμα που συνδέεται με τα παραπάνω είναι η σωστή κατανόηση της ιστορίας της λογοτεχνίας και των κειμένων, κάτι το οποίο στα πλαίσια ιδίως του δομισμού, αλλά και νεότερων θεωριών αποσιωπάται ή μηδενίζεται. Δεν έχουμε σωστή εκτίμηση για την αξία ενός κειμένου, αν δεν μιλήσουμε και για την εποχή στο οποίο δημιουργείται και σε αυτό είναι σημαντικός ο ρόλος των φιλολόγων. Ο φιλόλογος πρέπει να ξέρει καλά ιστορία της λογοτεχνίας.
Βέβαια δεν πρέπει να παραμένουμε εκεί, αφού η αξία του κειμένου βρίσκεται στα νοήματά του, στην γλώσσα του και στον τρόπο που επιτυγχάνει το σκοπό του αυτό, δηλαδή την πυκνότητα της αφήγησης ή την ενδελεχή τεκμηρίωση μιας θέσης, την αδρότητα της περιγραφής και τις ευφυείς παρατηρήσεις, και όλα τα άλλα όμως τα σχήματα λόγου και την σκιαγράφηση των ηρώων τα οποία συνιστούν στοιχεία της μόρφωσης και της εγγραμματοσύνης ενός ανθρώπου. Το έργο δεν θα πρεπει να μας φοβίζει με την πρόκληση που προξενεί στον άνθρωπο. Είναι καλό, όταν προαγει τη σκέψη, δηλαδή όταν μας υπενθυμίζει πως είμαστε άνθρωποι και δεν μας κοιμίζει.
Και στην Ελλάδα πάντως παρατηρούνται κάποια αντίστοιχα θέματα, στις οδηγίες που δίδονται αναφέρεται σαφώς πως η ιστορία της λογοτεχνίας δεν είναι υποχρεωτική. Έτσι ο μαθητής χωρίς την ιστορία της λογοτεχνίας πώς μπορεί να καταλάβει τον «Ερωτόκριτο» ή ακόμα τα δημοτικά τραγούδια, ή ακόμα και πιο σύγχρονα φαινόμενα όπως την Α’ Αθηναϊκή Σχολή η οποία περιέχει πολλά κείμενα με εθνικό περιεχόμενο. Μάλιστα παλιότερα θυμάμαι πως τα εθνικά ποιήματα του Ελύτη είχαν βγει από τα βιβλία της Λογοτεχνίας του Γυμνασίου, αφού εκείνα θεωρούνταν «εθνοκεντρικά». Και στην Ελλάδα οι εκπαιδευτικοί τότε βοήθησαν να γίνει κάτι τέτοιο.
Κατά τη δική μου γνώμη η ανάγνωση των κλασικών έργων είναι αναγκαία. Όποιος στερείται αυτά τα έργα χάνει μέρος των ικανοτήτων και της προσωπικότητάς του που θα μπορούσε να γίνει πιο ολοκληρωμένη και δυνατή για να αντεπεξέλθει στη ζωή. Για το λόγο αυτό τα έργα αυτά πρέπει να διδάσκονται και να αφομοιώνονται στη νεότητα. Όμως ο άνθρωπος σε κάθε στιγμή της ζωής του θα μπορούσε να τα προσεγγίσει και να τα διαβάσει, γιατί πάντα κάτι θα προσθέσουν στην προσωπικότητά του. Αλλά και κάποιος που δεν θέλει να διαβάσει τον Όμηρο δεν υπάρχει κάποιο πρόβλημα, το πρόβλημα ίσως να δημιουργείται όταν μπαίνουν περιορισμοί εναντίον του, γιατί πιο περιορισμοί και οι απαγορεύσεις ξέρουμε πού οδηγούν.
Η «Οδύσσεια» και τα θέματα κριτικής
Ο Όμηρος παρουσιάζει ένα πλήθος γυναικών στο έργο του με σπουδαία σημασία στο έργο, βέβαια πολλοί είναι γυναικείοι χαρακτήρες που ανήκουν στο χώρο των θεών, αλλά αυτές μας δίνουν τη δυνατότητα να καταλάβουμε καλύτερα την γυναικεία προσωπικότητα. Η Ναυσικά η οποία είναι η αρχοντοπούλα, και είναι μια πολύ θαρραλέα, έξυπνη, απελευθερωμένη και γενναία νέα κοπέλα στο έργο συμβάλει στην αποκατάσταση της αξίας του ήρωα.. Η Πηνελόπη που εκτός από τη γυναικεία πίστη εκφράζει και πολλές άλλες ιδιότητες και αξίες. Η Καλυψώ είναι η θεά που παίζει κεντρικό ρόλο στην αρχή του έργου. Σε σχέση με τον Οδυσσέα αυτή έχει τον κεντρικό ρόλο, σύμφωνα με τον Όμηρο, δεν είναι ο ήρωας που θέλει να πηγαίνει στο κρεβάτι μαζί της, αλλά αυτή είναι που τον ωθεί σε μια τέτοια λύση! Από πού σεξισμός; Η γυναίκα ηρωίδα, η οποία είναι θεά, «εξαναγκάζει» τον ήρωα να κοιμάται μαζί της ενώ αυτός αναστενάζει που είναι μακριά από την πατρίδα του. Μήπως τελικά ο Όμηρος είναι πιο σύγχρονος απ’ ο,τι πιστεύουν κάποιοι; Και οι τόσες άλλες θεές που υπάρχουν στο έργο αυτό, αλλά και το υπηρετικό προσωπικό ή αμφίσημη Κίρκη με την μεγάλη της δύναμη και τη γοητεία της;
Υπάρχει ρατσισμός στην Οδύσσεια; Πουθενά δεν διακρίνεται μια θεωρία υπεροχής. Μόνο μια αγωνιώδης προσπάθεια του ανθρώπου να βρεθεί κοντά στους δικούς του. Οι σκηνές στο νησί των Φαιάκων, αλλά και αυτές που είναι μαζί με τον Εύμαιο μας δείχνουν έναν Οδυσσέα τέλειο γνώστη του ανθρώπινου πόνου. Η αγωνιστικότητα του ήρωα προέρχεται από την πίστη για δικαιοσύνη.
Η Οδύσσεια είναι γραμμένη από την πλευρά του άνδρα; Είναι ανδροκρατικό έργο; Σαφώς όχι, είναι γραμμένο με την οπτική γωνία της εποχής, η οποία συγκεντρώνει όλα στα στοιχεία και από τα δύο φύλα και τα τοποθετεί στο έργο. Οι απαντήσεις πρέπει να αναζητηθούν στην εποχή. Εξάλλου το έργο αυτό εκφράζει την αριστοκρατική ηθική; Σαφώς όχι, αν και όλοι οι ήρωες είναι αριστοκράτες.
Το έργο αυτό όπως και όλα τα μεγάλα έργα μελετά τον άνθρωπο, αυτόν σκιαγραφεί. Μας παρουσιάζει όλες τις αλλαγές της μοίρας του ανθρώπου, τα πάθη του, τα ιδεώδη, τις σκέψεις και τις εσωτερικές ταραχές που αναγκάζεται ο άνθρωπος να περάσει στη ζωή του. Η «Οδύσσεια» είναι η ζωή του ανθρώπου, του άνδρα ή της γυναίκας που πρώτη φορά μας δόθηκε με τη μορφή ενός ταξιδιού και γι’ αυτό όλοι μετά τον Όμηρο λέμε. Η ζωή είναι ταξίδι!! Η γνώση αυτού του ταξιδιού, του Οδυσσέα,μόνο καλό μπορεί να κάνει στον καθένα από τους αναγνώστες του.
Οι Αμερικανοί δάσκαλοι νομίζω θα βρουν το σωστό δρόμο και θα ξαναγκαλιάσουν τα κλασικά έργα τα οποία μπορούν να τους βοηθήσουν στην κατανόηση σημερινών προβλημάτων.