Μιχάλης Πάτσης
Γκράφιτι (ακούγεται ξένο αλλά και αυτό από το γράφω προέρχεται)
Η γνωστική αξία της ελληνικής γλώσσας
Το τελευταίο διάστημα γίναμε μάρτυρες μιας παρατεταμένης συζήτησης για την «ενδεδειγμένη χρήση» στην Ελλάδα χρήση ξένων όρων. Ο καθηγητής Μπαμπινιώτης «ξιφούλκησε» κατά της χρήσης ξενόγλωσσων όρων από τα ΜΜΕ, τους επιστήμονες και δημοσιογράφους. Οι αιτιάσεις του νομίζω ορθές. Ο ίδιος και παλαιότερα ως γλωσσολόγος μιλούσε για «γλωσσική εξάρτηση» από ξένες γλώσσες και για ανάγκη εξελληνισμού των ξένων λέξεων. Όσο και να μην ταυτιζόμαστε με όλες τις απόψεις του η προσπάθειά του είναι σίγουρα αξιομνημόνευτη. Νομίζουμε πως σε ένα τομέα έχει δίκαιο – δεν πρέπει να σταματούμε την προσπάθεια για την καθιέρωση ελληνικών λέξεων στο ελληνικό λεξιλόγιο, γιατί, συνήθως, οι ξενόφερτες λέξεις όταν συναγωνιστούν ή «ανταγωνιστούν» καμιά φορά τις τις ελληνικές αφήνουν τη θέση τους στις ελληνικές.
Έτσι έγινε με τη λέξη μπουσάκι που άφησε τη θέση της στη λέξη λεωφορείο, με τη λέξη κουάρτο που άφησε τη θέση της στο τέταρτο, το φούτμπολ στο ποδόσφαιρο, συμπλέκτης στο ντεμπραγιάζ κ.α. Απ’ την άλλη η λέξη διαδίκτυο συναγωνίζεται με επάρκεια τη λέξη ίντερνετ, η ιστιοσανίδα το σέρφινγκ, ο ηλεκτρονικός υπολογιστής το κομπιούτερ. Σε κάποιες περιπτώσεις όμως δεν μπορεί να εξευρεθεί η κατάλληλη λέξη, όπως στις λέξεις ντελίβερι, σέρβις αυτοκινήτου, ντιμπέιτ, κ.α.
Βέβαια η πραγματικότητα πολλές φορές διαψεύδει και τους σπουδαιότερους επιστήμονες αλλά και τις καλύτερες και αγνότερες προθέσεις που υπάρχουν. Οι γλωσσολόγοι έχουν μελετήσει τις αιτίες αυτής της προσφυγής σε ξένες λέξεις.
Η καλλιέργεια της ελληνικής γλώσσας
Νομίζω όμως πως ένας παράγοντας πολλές φορές υποτιμάται. Αναφέρομαι στο ότι σήμερα εμείς στην χώρα μας δεν καλλιεργούμε την ελληνική γλώσσα και δεν την αναπτύσσουμε όπως θα έπρεπε.
Τι σημαίνει καλλιέργεια; Καλλιέργεια σημαίνει σωστή γνώση της γλώσσας, γνώση και σεβασμός της ιστορίας της, γνώση της γλώσσας που μιλάει ο λαός. Σήμερα υπάρχει μια απόσταση από τη γλώσσα του λαού, του καθημερινού ανθρώπου και σου επιστήμονα ή του σύγχρονου λογίου και συχνά αυτό θεωρείται δικαιολογημένο και ορθό. Δεν υπάρχει το μπόλιασμα της γλώσσας με όλη αυτή την ανανέωση που φέρνει ο λαό ή οι άνθρωποι που γνωρίζουν κάποιο αντικείμενο.
Επίσης στη γλώσσα χρειάζεται πειραματισμός με τη δημιουργία νέων λέξεων, προβολή από τα μέσα και από διάφορες εκπομπές. Η τηλεόραση είναι μεγάλο μέσο. Μην ξεχνάμε πως εκφράσεις «πάμε πλατεία» ή «καλυτερότερος», αν και είναι λανθασμένες, βρέθηκαν στα στόματα όλων, κάτι που δείχνει πως με τη συνέργεια πολλών ανθρώπων μπορεί να ανακοπεί η κατάσταση. Επίσης για τη γλώσσα απαιτείται και συζήτηση σε όλα τα στρώματα του πληθυσμού και αυτός ο διάλογος που άρχισε μεταξύ Μπαμπινιώτη και γελοιογράφων νομίζω πως ήταν ξεχωριστός. Τέτοιες προσπάθειες όμως δεν πρέπει να σταματούν!
Καλλιέργεια σημαίνει ακόμη να γνωρίζουμε και να προβάλλουμε την καλή λογοτεχνία της εποχής, δηλαδή αυτή που «αναπτύσσει» τη γλώσσα, αυτή που ενδιαφέρεται για τη γλώσσα της εποχής και έχει χαρακτήρα καθολικό.
Όμως πάνω απ’ όλα θεωρώ πως χρειάζεται η ελληνική γλώσσα να ανακτήσει το κύρος της και άνθρωποι σαν τον καθηγητή Μπαμπινιώτη, αλλά και άλλους παίζουν θετικό ρόλο. Όλα τα παραπάνω δίνουν τη δυνατότητα να ανακτήσει η γλώσσα το κύρος της, αλλά λείπει κάτι. Λείπει εκείνος ο λόγος που παρουσιάζει πώς καταλαβαίνει τον κόσμο η ελληνική γλώσσα, δηλαδή ποια είναι η γνωστική ή σημασιακή της σημασία σε σχέση με άλλες γλώσσες. Παλιότερα έλεγαν οι δημοτικιστές, τα αρχαία ανήκουν σε όλο τον κόσμο και όχι μόνο στους Έλληνες και είχαν δίκιο. Σήμερα εμείς στη χώρα μας θα πρέπει με σύντομο και γρήγορο τρόπο να μαθαίνουμε στα πλαίσια της υποχρεωτικής παιδείας τα ιδιαίτερα συστατικά της αρχαίας γλώσσας και να θεωρούμε πως αυτά είναι ιδιαίτερα σημαντικά για την εσοχή μας. Κατά μία έννοια η διδασκαλία θα πρέπει να αναδεικνύει τη σημασία των ελληνικών λέξεων στην ιστορία του πολιτισμού και όχι ξερά τη μορφολογία ή την ιστορία της γλώσσας. Δεν ενδιαφέρει ίσως τόσο πώς η ελληνική λέξη βρέθηκε στην αγγλική, αλλά παίζει σημαντικό ρόλο να κατανοήσουμε πως η ελληνική λέξη ΄χει ένα ειδικό κύρος, αναφέρεται στις βάσεις του δυτικού πολιτισμού και μπορεί να γίνει από όλους κατανοητή και αντιληπτή.
Το ειδικό βάρος των ελληνικών λέξεων
Οι ελληνικές λέξεις έχουν ένα ειδικό βάρος, όπως και τα συγγράμματα της αρχαιότητας. Σήμερα οι ελληνογενείς όροι που χρησιμοποιούνται στη Δύση και στην Ανατολή παίζουν το ρόλο λέξεων με μεγάλο πολιτισμικό, γνωστικό και χρηστικό βάρος. Όταν οι Άγγλοι ονομάζουν την επιχείρηση εμβολιασμού panacea «πανάκεια» θέλουν να ανασύρουν τη σημασία της λέξης αυτής από τη Μυθολογία και να τονίσουν πως η προσπάθειά τους θα έχει οπωσδήποτε μεγάλη θεραπευτική ικανότητα. Δεν τους ενδιαφέρει τόσο αν η λέξη αυτή εισήχθη και πότε στην αγγλική γλώσσα. Τους ενδιαφέρει η ειδική γνωστική και πολιτιστική αξία και δύναμη που έχει. Αυτό που επιλέγουν είναι ο γνωστικός πλούτος της ελληνικής οχι η ιστορία της γλώσσας.
Αυτό τον γνωστικό πλούτο πρέπει να αναδείξουμε και εμείς.
Για το λόγο αυτό σε πολλές περιπτώσεις όταν πρόκειται να ορισθεί ένα νέο φαινόμενο πολλές γλώσσες επιλέγουν λέξεις της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Έτσι μιλώντας για τα ρωσικά θα αναφέρω τη ελληνογενή λέξη фонограмма [φωνή + γράφω] «φωνογκράμα» προφέρεται στα ελληνικά και σημαίνει «ηχογράφηση». Όμως η λέξη αυτή σημαίνει και το «πλέι μπακ».
Στα ελληνικά για το αντίστοιχο φαινόμενο εμείς επιλέξαμε μια ξένη λέξη play back, ενώ στη ρωσική χρησιμοποιείται μια ελληνική. Για τη ρωσική η επιλογή θέλει να δηλώσει τα εξής θέματα α) τη σύνδεση τη σημερινής γλώσσας με τα αρχαία ελληνικά από τα οποία η ρωσική με πλήρη συνείδηση έχει δανειστεί πολλά κατά το παρελθόν β) οι δύο ελληνικές λέξεις φωνή και γράφω, έχουν μεγάλο γνωστικό πλούτο που αξιοποιούν καλύτερα το ρόλο τους. Δηλαδή αυτές οι λέξεις (φωνή και γράφω) χρησιμοποιούνται πολύ συχνά σε όλες τις γλώσσες για αν δηλώσουν κάποιο νέο φαινόμενο. Επομένως η νέα λέξη δεν θα είναι «μόνη και έρημη» στον γλωσσικό ωκεανό, αλλά θα βρει τη σημασία της και θα «αγκαλιαστεί» με άλλες λέξεις που προέρχονται από αυτές και θα αποτελέσουν ένα λεξικό πεδίο το οποίο δημιουργεί μια ιδιαίτερη συμπεριφορά στη διάνοια του ομιλητή και στη σκέψη της εποχής.
Στα ελληνικά το πλέι μπακ και αυτό θα «ακουμπήσει» κάπου αλλά το ταίριασμα που μπορεί να κάνει με άλλες λέξεις είναι πολύ φτωχό! Όμως πολύ συχνά είναι αναγκαίος ο δανεισμός τέτοιων μοναχικών και έρημων ξένων λέξεων. Είναι φαινόμενο διαδεδομένο και αποδεκτό.
Άλλες φορές χρειάζεται απλώς γνώση των κανόνων της παραγωγής νέων λέξεων και τόλμη. Στα ρωσικά υπάρχει η λέξη олигарх — ολιγάρχης, λέξη η οποία σημαίνει τον ιδιαίτερα πλούσιο άνθρωπο που έχει συγκεντρώσει στα χέρια του μεγάλη περιουσία. Στα ελληνικά αυτή η λέξη δεν υπήρχε! Είναι λέξη που πλάστηκε στη ρωσική από λέξη με ελληνική ρίζα. Στα αρχαία υπήρχε το ουσιαστικό ολιγαρχία που σήμαινε τον πολιτικό σύστημα εκείνο στο οποίο η εξουσία βρισκόταν στα χέρια λίγων, των ολιγαρχικών. Στα ρωσικά μπορούμε να βρούμε τη λέξη αυτή από το 1910, λεξικό Chudinov A. N. και εκεί ορίζεται με τον εξής τρόπο «μέλος της της ολιγαρχίας διακυβέρνησης». Στα ρωσικά υπάρχει και το επίθετο ολιγαρχικός με απόδοση κατά φώνημα олигархический.
Επομένως στη ρωσική από το ουσιαστικό με έκπτωση της κατάληξης δημιουργήθηκε μία νέα λέξη με ελληνική ρίζα. Εντύπωση μου έκανε πως στα νέα ελληνικά την αποδεχθήκαμε ως έχει, καταλαβαίνοντας την ιδιαίτερη σημασία της και δεν την αποδώσαμε ως ολιγαρχικό. Η λέξη αυτή ήδη εργάζεται και βρίσκει πεδία πραγμάτωσης στη νέα ελληνική.
Άλλες φορές χρειάζεται να καταλαβαίνουμε τη μεγάλη σημασία που διαθέτει μια ελληνική λέξη για εμάς και για τον κόσμο μας. Θα μπορούσαμε να βρούμε πολλές άλλες λέξεις τις οποίες η ρωσική χρησιμοποιεί ενώ η ελληνική τις έχει ξεχάσει.
Σημασία όμως σε κάθε περίπτωση να καταλαβαίνουμε τον ιδιαίτερο πλούτο της ελληνικής γλώσσας και τη γνωστική της αξία που της δίνει ένα ιδιαίτερο βάρος, αφού στην περίπτωση της ελληνικής οι λέξεις και οι σημασίες αποτελούν μέρος του πνευματικού πολιτισμού της αρχαιότητας, δηλαδή του εναρκτήριου σταδίου της σύγχρονης εποχής.
19.12.2020