Ρωσικός Αύγουστος 3

Στους δρόμους της Μόσχας

Η γεωγραφία των δρόμων 

Η οδός Νικόλσκαγια στην Κόκκινη Πλατεία. Τουριστικός
δρόμος. Εδώ το 1680 ιδρύθηκε η Θεολογική Ακαδημία
από τους Κεφαλλονίτες αδερφούς Λειχούδη. 

Όταν ο Νικήτα Μιχαλκώφ τραγουδούσε στην ταινία «Προχωράω, βαδίζω στη Μόσχα», το ομότιτλο τραγούδι, η πόλη τη δεκαετία του 1960 ήταν μια αθώα, φτωχή και περήφανη πολιτεία. Όλα ήταν απλά, αλλά καθαρά. Υπήρχαν ακόμα οι παλιές γειτονιές και τα παλιά σπίτια τους. Τότε άρχιζε σιγά σιγά η γρήγορη οικιστική εκβιομηχάνιση που παρέδωσε σε λίγες δεκαετίες τεράστια συγκροτήματα κατοικίας στα οποία τίποτα δεν έλειπε, αλλά η ζωή των ανθρώπων γινόταν μέρα με τη μέρα πιο καταθλιπτική. Στην παραπάνω ταινία του Γκεόργκι Ντανέλια και του Γκεόργκι Σπάλικοφ σκιαγραφείται η δίψα των νέων ανθρώπων να ζήσουν στην πόλη και να δημιουργήσουν σχέσεις.

Σήμερα το κέντρο της Μόσχας είναι τελείως διαφορετικό. Το κέντρο της πόλης μιλά για τον πλούτο της πόλης, για τον πλούτο που η πόλη θέλει να κάνει καθαρό πως κατέχει. Και σήμερα στη Ρωσία θέλουν πάση θυσία να δείξουν το πλούτο. Δεν ξέρω όμως αν αυτός ο πλούτος και η επίδειξή του συγκινεί το Ρώσο πολίτη. Βλέπω μια πραγματικότητα η οποία δένεται με τον άνθρωπο ή βλέπω πάλι τα «χωριά του Ποτέμκιν»; Δεν ξέρω. Θα παραθέσω τις εμπειρίες μου απλώς.

Οι δρόμοι που πρέπει να περπατήσεις με τα πόδια, όταν βρεθείς στη Μόσχα και πρέπει να τους περπατήσεις, είναι πολλοί, αλλά και οι πιο σημαντικοί, οι πιο γνωστοί από αυτούς, σου τραβάνε την προσοχή για την πολυτέλειά τους κυρίως και για την εξόφθαλμη ομορφιά. Ξεκινώντας από το Κιτάι Γκόραντ και περνώντας από οποιονδήποτε δρόμο στις περιοχές που οδηγούν προς την Κόκκινη Πλατεία ή οδηγούν στην Πλατεία Πούσκιν ή και στην Παλαιά (Στάρι) ή Νέα (Νόβι) Αρμπάτ, δηλαδή σε μια μεγάλη περιοχή, το μάτι δεν μπορεί να μην σταματήσει παρά σε ανακαινισμένες, ιδιαίτερες κατασκευές, σε μοντέρνα κτήρια, σε πλούσια και πολύχρωμα πάρκα και κήπους σε ωραία αγάλματα νέα και παλιά, σε παλιές ή και σε νέες εκκλησίες και μοναστήρια, σε τεράστια θέατρα, σε φροντισμένες πλατείες και υψηλά ξενοδοχεία και θορυβώδη ρεστοράν, σε μεγάλες πολυκατοικίες και κυβερνητικά κτήρια. Το ίδιο θα συμβεί να ξεκινήσεις από το Στραστνόι Μπουλβάρ και περπατήσεις όλον τον «Δακτύλιο των Βουλεβάρτων» που περικλείει το κέντρο της πόλης. Και εδώ παντού αρχοντιά και χαρούμενη διάθεση. Μπήκα στον «Κήπο Ερμιτάζ» που είναι εξαίρετος στο κέντρο της πόλης.

Παλιά στην Μόσχα υπήρχε μόνο η Στάρι Αρμπάτ σαν ένας χώρος ιδιαίτερος για τους ξένους τουρίστες. Θυμάμαι του στίχους του Οκουτζάβα «Υπάρχει και η στάρι Αρμπάτ για τους ξένους» Εκεί τους πήγαιναν και εκεί αγόραζαν σουβενίρ. Σήμερα όλοι οι κεντρικοί δρόμοι είναι τόσο καλοί και πλούσιοι που μπορούν άνετα να τους επισκεφθούν και ξένοι είτε κακόπιστοι είτε καλόπιστοι για τη Ρωσία. Δεν μπορώ να μιλήσω για την ποιότητα, αυτή είναι η προϋπόθεση. Αυτό που δεν μου άρεσε είναι τα φώτα που τα τοποθετούσαν στον ουρανό του δρόμου που ήθελαν να αναδείξουν. Μου θυμίζουν εορταστικό κλίμα ή αποκριές δεν το έχω συνηθίσει, το είδα στις οδούς Νικόλσκαγια και Ροβένσκα. Επισκέφθηκα το «Μοναστήρι του Σωτήρος» στην Κόκκινη Πλατεία και μίλησα με τους υπευθύνους, είδα το μέρος που φιλοξενήθηκε η «Σλαβολατινοελληνική Ακαδημία». Η κόκκινη πλατεία μόλις που διακρινόταν, γιατί την έκρυβαν κάποιες κατασκευές. Δεν μπορούσε κάποιος να επισκεφθεί το Μαυσωλείο, το οποίο ακόμα και πρόσφατα θυμάμαι μεγάλες ουρές για να το επισκεφθούν.

Έκανα μια βόλτα στα βουλεβάρτα και μου άρεσε η διαμόρφωσή τους, αν και προβληματίστηκα με το μπρούτζινο «Άγαλμα του Αγίου Γεωργίου» στο Τσβετνόι Μπουλβάρ σε μια πολύ στήλη, ενώ μου άρεσε το άγαλμα του τσιρκαδόρου Νικούλιν πενήντα μέτρα παρακάτω. Δεν μπορώ να καταλάβω τα αγάλματα αγίων που φυτρώνουν παντού στην πόλη.

Είναι φανερό πως η Μόσχα ανοικοδομείται ή ανακατασκευάζεται, καλύτερα, κάθε μέρα σχεδόν, και ο κάθε δρόμος αποκτά μια νέα όψη. Αυτό έγινε και με την περιοχή που παλιά ήταν το ξενοδοχείο «Ρωσία», δυο βήματα από την Κόκκινη Πλατεία. Γκρέμισαν το ξενοδοχείο και σήμερα έφτιαξαν το «Ζαριάντιε» έναν πολυσύνθετο χώρο ψυχαγωγίας και ξεκούρασης, υπάρχει θέατρο, πάρκα και λόφους με ξεχωριστά λουλούδια, στάδιο και δρόμους πεζοπορίας. Στον ίδιο χώρο στην περίοδο των Τσάρων ήταν πολλές εκκλησίες.

Η Μόσχα κάθε νέα εποχή αλλάζει όψη, είναι διαφορετική από τη Μόσχα της προηγούμενης εποχής. Η πόλη πλουτίζεται, αλλάζει. Πλουτίζει τους επισκέπτες. Σήμερα είναι η μεταμοντέρνα εποχή της Μόσχας και κύρια στοιχεία της είναι η εικαστική αναπαλαίωση, το χρώμα, η πολυχρωμία, η χρήση του ηλεκτρισμού και του φωτός σε υπερβολικό βαθμό, το πέρασμα σε οικολογικά καθαρές μορφές κίνησης.

Οι Ρώσοι σήμερα έχουν χρήματα και μπορούν να ανακαινίζουν τα παλιά κτήρια, να κατασκευάζουν νέα, να στολίζουν την πόλη με πολλές νέες κατασκευές που αφήνουν το μάτι να ηρεμήσει και να παρακολουθήσει την πολυτέλεια που υπάρχει στο κέντρο της πόλης. Η σημερινή Μόσχα ανταποκρίνεται στην εποχή της μεταβιομηχανικής και μετανεωτερικής σημερινής εποχής. Κτήρια μοντέρνα που χτίζονται με γυαλί και σίδερο. Κτήρια που προσφέρονται τόσο για κατοικίες όσο και για γραφεία. Δημιουργούνται νέες γειτονιές με ουρανοξύστες, μια τέτοια έχει ήδη δημιουργηθεί για τους υψηλά αμειβόμενους. Το πλάνο της Μόσχας είναι να δημιουργηθούν αρκετές τέτοιες γειτονιές, κυρίως στις όχθες του ποταμού Μόσχοβα.

Στο κέντρο της πόλης κυριαρχεί η πολυτέλεια και η υπερβολική αισθητική της πολυχρωμίας και της σύνθεσης πολλών και διαφορετικών χρωμάτων, κάτι που μπορεί να είναι παραπέμπει σε μια ψευδαίσθηση.

Το άγαλμα του Λένιν στην πλατεία Οκτιάμπρσκαγια

Εδώ βλέπεις καλύτερα τους διαφορετικούς ρυθμούς, τις διάφορες τάσεις και τεχνοτροπίες, τις διαφορετικές κατασκευές. Η εκκλησία και το τζαμί, τα θέατρα και τα γήπεδα, τα πάρκα και οι πλατείες, οι ιστορικές αναφορές και τα σύγχρονα δόγματα. Εδώ θα συναντήσεις αγάλματα του Μαρξ και του Λένιν αλλά και των τσάρων Αλέξανδρων, αγάλματα του Μαγιακόφσκι και του Οκουτζάβα αλλά και του Ραχμάνινοφ, που έζησε στην Αμερική το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, του Στρατάρχη Ζούκοφ και του Ντιμιτρόφ, του Γεσένιν και του Τβαρντόφσκι αλλά και του Ντιμίτρι Ντονσκόι, του Ροστροπόβιτς και του Τσαϊκόφσκι, των αδερφών Λειχούδη και το κρυμμένο καλά άγαλμα του Χατσατουριάν, αλλά και το «ζωντανό» άγαλμα του Γκεόργκι Δημητρόφ στην Μπολσάγια Γιακιμάνκα.

Η πόλη ενώνει την ιστορία της και τους πολιτισμούς της. Αλλά και πάλι αυτό το νέο τεράστιο άγαλμα του Αγίου Βλαδίμηρου στο κέντρο της πόλης ταιριάζει με το χώρο; Η σχέση πολιτείας και εκκλησίας ισχυρή, αν και η ορθόδοξη εκκλησία δεν έχει περισσότερα προνόμια από τα άλλα δόγματα της Μόσχας.

Η παιδική βιβλιοθήκη Νο 1 στην Οκτιάμπρσκαγια

Οι άνθρωποι στο κέντρο καλοντυμένοι. Υπάλληλοι και ξένοι. Οι ζητιάνοι έχουν κρυφτεί στα προάστια, αν και συχνά θα συναντήσεις κοντά σε εκκλησίες. Ίσως να τους έχουν μετακινήσει. Τα αυτοκίνητα μοντέρνα και σύγχρονα, με τις ξένες μάρκες να κυριαρχούν όπως η Πόρσε Καγιέν και η Μερσεντές, αλλά και τα άλλα ευρωπαϊκά. Τα ρωσικά αυτοκίνητα Λάντα πωλούνται αλλά δεν είναι τόσο διαδεδομένα, ιδίως στη Μόσχα. Δεκαπέντε χρόνια πριν τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Δεν ξέρεις, αν όλη αυτή η πολυτέλεια που βλέπεις σημαίνει υγιή οικονομική ζωή των κατοίκων ή υπέρμετρο δανεισμό και οικονομική κρίση. Είδα πως οι άνθρωποι αγοράζουν με κάρτες, κυρίως χρεωστικές αλλά ίσως και πιστωτικές. Πολλά ακούγονται για τους δανεισμούς και την αποπληρωμή των δανείων. Αυτή τη φορά δεν είδα μικροαπατεώνες στο κέντρο της πόλης να προσπαθούν να κλέψουν τους ξένους με το γνωστό κόλπο των πεσμένων χρημάτων στο δρόμο. Μπορεί όλα να σημαίνουν πως η πόλη ζει καλύτερα.

Τα καταστήματα γεμάτα. Τα εμπορικά, τα σούπερ μάρκετ, τα καφέ. Αλλά μου έκανε εντύπωση η ύπαρξη μεγάλων δισκάδικων στη σημερινή Μόσχα. Οι Ρώσοι έχουν αγάπη για το ωραίο και το ξεχωριστό.

Το άγαλμα του Αγίου Βλαδίμηρου στο κέντρο της πόλης
στο βάθος το Κρεμλίνο

Τα βιβλιοπωλεία και αυτά πολλά, αν και σαφώς λιγότερα από παλιά. Έκλεισε ένα μεγάλο βιβλιοπωλείο που υπήρχε στο Νικίτσκι Μπουλβάρ, αλλά τα μεγάλα παραμένουν: «Ντομ Κνίγκι» και «Μπίμπλια Γκλόμπους», πραγματικά αξιοθέατα για τους φιλομαθείς, το καθένα με μερικές χιλιάδες τετραγωνικά μέτρα, πολυώροφα και πολύ πλούσια. Οι ονομασίες αλλάζουν, η αλυσίδα βιβλιοπωλείων Bukva έγινε μάλλον Chitai Gorod, αλλά ο κόσμος θέλει το βιβλίο, μπαίνει και αγοράζει. Αυτό διαπίστωσα και εκτός Μόσχας. Ίσως η τεχνολογική ζωή να τον απομακρύνει από το χάρτινο βιβλίο, εκείνος όμως συνεχίζει να διαβάζει.

Εντύπωση θετική, χωρίς να μπορώ αλλιώς να την ερμηνεύσω, είναι που στη Νόβι και στη Στάρι Αρμπάτ έχουν εμφανιστεί υπαίθρια παλαιοβιβλιοπωλεία ως ένδειξη του ρωσικού αγωνιστικού πνεύματος, τα οποία υπενθυμίζουν τον πλούτο των βιβλίων και των μελετών στην πόλη. Μεγάλες πρόχειρες κατασκευές παλαιοβιβλιοπωλείων σε πολλές σειρές διαθέτουν τα βιβλία τους. Εδώ συρρέουν πολλοί βιβλιολάτρες της πόλης και αγοράζουν ή πουλούν τα βιβλία τους. Τα παλαιοβιβλιοπωλεία είναι η ψυχή της πνευματικής ανάπτυξης της Ρωσίας. Χωρίς αυτά η χώρα δεν θα είχε καμία ανάπτυξη, ιδίως στον τομέα των θεωρητικών σπουδών. Μου έκανε εντύπωση μια μεγάλη παιδική κούνια από ξύλο και σχοινί που είχε εγκατασταθεί στη Νόβι Αρμπάτ για τους επισκέπτες, δίπλα στα βιβλιοπωλεία.

Τα ρεστοράν, ιδίως στους κεντρικούς δρόμους, όπως στο Τβερσκόι Μπουλβάρ ή στην Αρμπάτ στην παλιά και στη νέα, στην Πλατεία της Επανάστασης, έχουν βγάλει τραπεζάκια στο δρόμο και δέχονται τη ρωσική μεσαία τάξη και τους ξένους πελάτες. Είναι καλοκαίρι αλλά κάτι τέτοιο δε συμβαίνει συχνά. Συμβαίνει όταν οι άνθρωποι κάτι περιμένουν. Είναι ακόμα σαν οι Ρώσοι να μην παίρνουν υπόψη τους τα μέτρα της Δύσης που τους επέβαλαν για την Κριμαία και γλεντούν. Άθελα μου πέρασε από μπροστά μου ο πίνακας του Ρέπιν για τους Κοζάκους του Ζοπορόζιε που γράφουν γράμμα στον Σουλτάνο, άκουσα τους στίχους από τους «Σκύθες» να σιγοψιθυρίζουν σε αυτά τα μέρη.

Όμως να μην παραλείψω να αναφέρω πως τα στέκια, τα παλιά στέκια στα οποία σύχναζα δεν υπάρχουν και νομίζω τα καταστήματα που συνδυάζουν το φαγητό με το βιβλίο ή με το ποτό ή ακόμη και τη συζήτηση, τα ιδιαίτερα στέκια που οι άνθρωποι συνδέονται και συνομιλούν εκλείπουν σιγά σιγά. Η πόλη αλαλάζει, ό,τι δεν συμφωνεί με το νέο χάνεται. Μπορεί να είναι καλύτερα έτσι.

Οι δρόμοι της πόλης στο κέντρο είναι φαρδιοί και οι Ρώσοι τους στολίζουν, τους παρουσιάζουν με έναν εξαίρετο τρόπο: έχουν μεγάλα πεζοδρόμια, πολύ ωραίες πινακίδες, συνήθως είναι κοντά σε σημαντικά μνημεία και έτσι αναδεικνύονται, όπως η οδός Τβερσκάγια, ο Οχόντνι Ριάντ, η Μπολσάγια Γιακιμάνκα, το Λένινσκι Προσπέκτ κ.α. Πολύ όμορφοι είναι και οι μικρότεροι δρόμοι που βρίσκονται ανάμεσα στον Οχότνι Ριάντ και την πλατεία Πούσκιν, ιδιαίτερα θα ανέφερα τον αναγεννησιακό μικρό δρόμο Κομεργκένσκι, στο οποίο που βρίσκεται το θέατρο Τέχνης ΜΧΑΤ – Τσέχωφ, την Μπολσάγια Ντιμίτροφκα με τα πολύ ωραία μικρά ρεστοράν που είχε παλιότερα αλλά πολλά μικρά δρομάκια τα οποία όλα έχουν μεγάλη ιστορία.

Επιπλέον εκτός από τους παραπάνω δρόμους, έχουν αναδειχθεί και άλλοι σχεδόν σε όλους τους δρόμους που είναι εντός του πρώτου δακτυλίου του μετρό, όπως για παράδειγμα η πλατεία Νοβοκουζνέτσκαγια, ο χώρος αυτός ως την στάση Τρετιακόφσκαγια και πιο πέρα ως την Γκαλερί και ο γύρω χώρος. Αυτοί οι χώροι έχουν μεταμορφωθεί στα τελευταία χρόνια σε σημαντικά τοπόσημα που κάποιος μπορεί να κάνει βόλτες με τους φίλους του και έχουν μια ομορφιά και σπουδαιότητα. Αλλά το ίδιο μπορώ να αναφέρω για το Νοβίτσκι Μπουλβάρ, για την Μπολσάγια Νικίτσκαγια, για τη στάση Κίεφσκαγια του μετρό.

Στο άγαλμα του ποιητή
Τβαρντόφσκι, στο Στραστνόι
Μπουλβάρ

Θα μπορούσε κάποιος να μιλά με τις ώρες για τους δρόμους της Μόσχας, θα μπορούσε κάποιος να γράψει μελέτη. Για την Ελλάδα μερικοί δρόμοι είναι σημαντικοί, όπως εκεί που έμεινε ο Μάξιμος ο Γραικός, εκεί που δίδαξαν οι αδερφοί Λειχούδη, εκεί που έζησε ο Καζαντζάκης, εκεί που έζησαν οι πολιτικοί πρόσφυγες ή εκεί που έμαθαν γράμματα. Όλους αυτούς τους δρομους τους βρήκα ανάστατους, εκτός από τη Νικόσκαγια που διδασκαν οι Λειχούδη, οι άλλοι έχουν αλλάξει μορφή. Για παράδειγμα το σπίτι - γραφείο των πολιτικών προσφύγων στην οδό Σαπουνόβα δεν υπάρχει, όπως δεν υπάρχει και ο δρόμος, δεν υπάρχει και το ξενοδοχείο που έμενε ο Καζαντζάκης, το 1927, ενώ το 1957 έμεινε στο «Μοσκβά», το οποίο είναι και ανακαινισμένο. Όσο για τον Μάξιμο το Γραικό, αυτός έζησε μέσα στο Κρεμλίνο, και ενταφιάστηκε μετα από φουρτούνες στα Μοναστήρι της Αγίας Τριάδος στη περιοχή Σέργκιεφ Ποσάντ.

Στη Μόσχα έχουν διάδοση τα ηλεκτρικά πατίνια, τα οποία όμως όλα κινούνται μόνο στα πεζοδρόμια. Νέοι και νέες, περισσότερο όμως κορίτσια μετακινούνται στην πόλη ή κάνουν βόλτα με αυτά αφήνοντας την αιθέρια λάμψη τους στον αέρα. Όμως στους δρόμους τις ημέρες της εβδομάδας η κίνηση είναι τόσο πολύ που πραγματικά το νέφος γίνεται ιδιαίτερα αισθητό.

Η ζωή των ανθρώπων στο κέντρο της πόλης χαρακτηρίζεται από την πληθωρικότητα της ρωσικής πνευματικής ζωής. Σε κάθε δρόμο, σε κάθε σπίτι σχεδόν του κέντρου γίνεται κάτι το εξαιρετικό, κάτι το οποίο κινεί το ενδιαφέρον. Κινεί το μάτι να κοιτάξει κατά ’κει και να προβληματιστεί και η διάνοια του ανθρώπου να φωτιστεί με μια σκέψη, να εκφράσει έναν ιδιαίτερο λόγο.