Ρωσικός Αύγουστος 2

Οι συνθήκες της ρωσικής ζωής

Στην πλατεία απέναντι από το τσίρκο
Νικούλιν στη Μόσχα 

Η ζωή των ανθρώπων στη Ρωσία στροβιλίζεται μέσα σε μεγάλες αντιθέσεις: ανάμεσα στο πνεύμα και στην ιστορία, στον εαυτό του κάθε ανθρώπου ξεχωριστά και στον άλλον, στο δυναμισμό της πόλης και τις περιορισμένες δυνατότητες του ανθρώπου. Η μεγαλύτερη αντίθεση είναι αυτή ανάμεσα στην πολιτική εξουσία και στο λαό.

Η εξουσία είναι ισχυρή, η κορυφή της πολιτικής εξουσίας απόμακρη, κάποιες φορές σκληρή και παράλογη, εκφράζει τη δύναμη και την ιστορική επιταγή, τον ντετερμινισμό της Ρωσίας όπως την καταλαβαίνει η ομάδα εξουσίας της χώρας. Η εξουσία αποτελεί το παράδειγμα πολλές φορές γα τις μικρότερες μορφές εξουσίας. Ο λαός έχει το δικό του τρόπο ζωής και τις δικές του προτεραιότητες, αγαπάει τη ζωή και την ελευθερία, τη δημοκρατία, θέλει τα δικαιώματά του να τα σέβονται. Η αντίθεση αυτή ήταν ανειρήνευτη στη Ρωσία της παλιάς εποχής. Στη σημερινή εποχή θα μπορούσε να μαλακώσει, αν ο λαός είχε τα δικαιώματα που πρέπει και αν μπορούσε να τα εκφράσει.

Οι Ρώσοι είναι πνευματικός λαός. Αγαπά την παράδοσή του και την πατρίδα του. Οι Ρώσοι δεν κάνουν κάποιες ενέργειες που από αυτές θα νομιστεί πως πάνε εναντίον της πατρίδας τους. Ο ρωσικός λαός έχει αγάπη προς την παράδοση του, αλλά μόνο πολύ λίγοι μπορούν να καταλάβουν την ιστορία της χώρας τους. Σε αυτή τη διάσταση μπορώ να καταλάβω την μελέτη της παλαιότερη περιόδου που είναι πάλι επίκαιρη μετά τα έργα του Γκουμιλιόφ αλλά και της ρωσικής φιλοσοφίας που έχει αρκετή επικαιρότητα. Σε αυτή τη διάσταση θα πρέπει να δούμε και την στροφή στην θρησκεία, αν και η θρησκεία καλύπτει πολλές φορές τα στοιχεία μιας ιδεολογίας η οποία επίσης είναι απαραίτητη στον άνθρωπο.

Η πνευματικότητα της Μόσχας σκιαγραφείται με τα τόσα εκπαιδευτικά ιδρύματα που διαθέτει σε όλους τους τομείς του πνευματικού και υλικού πολιτισμού. Είναι πολύ αξιόλογη η μεγάλη προσπάθεια των Ρώσων να δημιουργούν πάντα κάτι αξιόλογο και πάντα κάτι τι ξεχωριστό. Σε αυτόν τον τομέα, στον πνευματικό, οι Ρώσοι διακρίνονται και πολλά άλλα έθνη τους έχουν για παράδειγμα.

Έχει πνευματική παράμετρο η σκέψη του Ρώσου, λοιπόν, αλλά δεν έχει ιστορική παράμετρο. Αυτό κατά τη γνώμη μου προέρχεται από το ότι δεν μπορεί ακόμα να αξιολογήσει σωστά την πρόσφατη ιστορία του, την αντιφατική και ακατανόητη για πολλούς σοβιετική εποχή, για την οποία έχει επαμφοτερίζουσα στάση, από την μία θέλει να την απωθήσει στη συνείδησή του, από την άλλη όμως ο σημερινός Ρώσος από αυτή προέρχεται και ο ίδιος.

Δυστυχώς στην ιστορική εξέταση της Ρωσίας άλλοτε κάποιες εποχές καλύπτονταν με πολύ φωτεινά χρώματα, άλλες εποχές αποκρύπτονταν. Τα τελευταία χρόνια στη Ρωσία γίνεται προσπάθεια να εξεταστεί η ιστορία του τόπου με αντικειμενικό τρόπο. Η ιστορική εξέταση και η ιστορική ανάλυση καθώς και τα «παραδείγματα» που πρέπει να παραλάβει ο λαός από την ιστορία του παραμένουν κατά τη γνώμη μου ερώτημα στη Ρωσία.

Οι Ρώσοι αγαπούν το υψηλό, το εξαιρετικό το σπουδαίο. Άνοιξαν την είσοδο της ανθρωπότητας στο διάστημα, όχι τόσο σαν διαφυγή και σαν αποχώρηση από τη ζωή, όσο σαν νέα διάσταση της ανθρώπινης ουσίας, νέα διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης την μάθηση, τη γνώση των δυνατοτήτων του ανθρώπου, αλλά και του γνώση του σύμπαντος. Καταλαβαίνουν, όμως, τον κόσμο σαν προέκταση της Ρωσίας και γι’ αυτό δεν μπορούν να καταλάβουν τους άλλους λαούς.

Όμως το μεγάλο είναι κοντά στο πομπώδες, και οι Ρώσοι το αγαπούν. Μεγάλα κτίρια, άκομψα μεγάλα αγάλματα, μεγάλες ρητορικές εκφράσεις φιλοφρόνησης. Η αγάπη για το πομπώδες και το μεγάλο είναι και μια ροπή των Ρώσων που πολλές φορές τους κάνει να αγαπούν την επίδειξη και το φαίνεσθαι. Εξάλλου η σχέση φαίνεσθαι και πραγματικότητα είναι ένα από τα αιτήματα της ρωσικής πολιτικής ζωής.

Σε κάποιο υπαίθριο χώρο ομάδες ανθρώπων
χορεύουν ταγκό 

Οι Ρώσοι αγαπούν τον ελεύθερο χώρο, τον πολύ χώρο. Έχουν μεγάλη χώρα στην οποία περπατούν και βαδίζουν. Μεγάλα δάση και απέραντες στέπες. Έχουν μεγάλα πάρκα και πλατείες. Ακόμα και τον χειμώνα προσπαθούν να κάθονται έξω και να πίνουν καφέ ή μπύρα ή να κάνουν βόλτα στην πόλη. Παντού το μεγάλο και η μεγάλη έκταση. Το σπίτια τους όμως εν αντιθέσει είναι μικρά. Υπάρχει ένας μινιμαλισμός στη ζωή τους όχι πάντα με δική τους ευθύνη. Η ψυχή του ανθρώπου που από τη μεγάλη έκταση αναγκάζεται να ζει σε έναν περιορισμένο χώρο οδηγείται να σκέφτεται με διλήμματα. Έτσι νιώθει εγκλωβισμένη και κάνει τα πάντα για να απαλλαγεί από την στενότητα. Από αυτό ξεπηδούν και πολλά στοιχεία του ρωσικού χαρακτήρα.

Ο Ρώσος έχει μεγάλο εθνικό εγωισμό. Αυτό άλλοτε είναι καλό, άλλοτε όχι. Όταν θέλει να κάνει κάτι εξαιρετικό το κατορθώνει, αλλά πολλές φορές όταν αποκλείει την άλλη άποψη, την ξένη σκέψη δεν τα πηγαίνει καλά. Επειδή η χώρα είναι μεγάλη, ο σημερινός Ρώσος διαμόρφωσε τον εαυτό του και τη συνείδησή του κοιτάζοντας τον εαυτό του και αυτούς με τους οποίους ήταν μαζί μέχρι πρόσφατα. Ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση κοιτώντας τον άλλον. Ή έννοια του άλλου ως πρόσφατα ήταν καθαρά αρνητική στη Ρωσία.

Ο Καζαντζάκης αναφέρει για την εποχή του πως ο Ρώσος δεν ξέρει τι σημαίνει ξενιτιά. Προχωρά πολλούς μήνες για να βγει από τα σύνορα της χώρας. Επομένως στην ιστορική της διάσταση η ρωσική συνείδηση διαμορφώνεται με ιδιαίτερο τρόπο. Η Ρωσία ήταν αυτοκρατορία και όλα αυτά κάτι σημαίνουν.

Ο Ρώσος (;) δεν καταλαβαίνει τον ξένο πολλές φορές, εκτός αν ο ξένος αποδέχεται τις απόψεις του, και πολλά που λέει για τους ξένους νομίζω πως δεν τα εννοεί. Βλέπω πως τούτη τη στιγμή τα πάει χάλια με όλους σχεδόν τους γείτονές του πρώην Σοβιετικούς, όπως τους Ουκρανούς, τους Γεωργιανούς και άλλους, ενώ ο κανόνας θα ήταν να τα πήγαινε καλά. Για ποιον Ρώσο μιλάω; Προφανώς γι’ αυτόν που έχει εξουσία. Ο λαός αν και μοιάζει με τον αρχηγό, έχει δικό του δρόμο πολύ συχνά. Αλλά ο δικός του δρόμος έχει τα δικά του προβλήματα.

Θυμάμαι πως ο Πούσκιν στο ποίημά του «Στους συκοφάντες της Ρωσίας» καλεί τους δυτικούς να μην ανακατεύονται στα ζητήματα των Σλάβων, οι οποίοι αν και παλεύουν μεταξύ τους θα έπρεπε να λύσουν τα προβλήματά τους μόνοι τους, σύμφωνα με τον ποιητή. Το πρόβλημα τότε το είχαν οι Ρώσοι με τους Πολωνούς. Σήμερα 200 χρόνια μετά όλα είναι διαφορετικά.

Για σκεφτείτε τότε οι Σλάβοι, αν και πολεμούσαν μεταξύ τους, ο Ρώσος ποιητής καλούσε τους ίδιους να λύσουν μεταξύ τους τις διαφορές τους. Σήμερα τα πράγματα έχουν οδηγηθεί σε τέτοιο σημείο που τα περισσότερα σλαβικά κράτη ακολουθούν δυτικόφιλη πολιτική, αν σημαίνει κάτι αυτό πια, και μεταξύ αυτών και η Ουκρανία. Η Δύση πλέον είναι ο συνομιλητής της Ρωσίας για τα προβλήματα που τα απασχολούν.

Άραγε ποιος έχει την ευθύνη που οι Σλάβοι μεταξύ τους δεν μπορούν να συνομιλήσουν, ακόμα ποιος ευθύνεται που Ρωσία και Ουκρανία, τόσο φιλικοί μέχρι πρότινος λαοί να έχουν σήμερα σχέσεις που οδηγούνται σε αδιέξοδο;

Για το λόγο αυτό πιστεύω πως οι Ρώσοι νιώθουν και εθνική μοναξιά και αισθάνονται λίγο «πεταμένοι» μέσα στο χάος πολλές φορές της απέραντης ρωσικής γης και θεωρούν πως κανένας δεν τους καταλαβαίνει. Αν και το σωστό θα ήταν να έκαναν και οι ίδιοι προσπάθεια να καταλάβουν τους άλλους.

Οι ενέργειές τους αποσκοπούν στο να θέσουν σε μία τάξη το χώρο τους και η ζωή τους, μόνο που αυτή η τακτοποίηση γίνεται πολλές φορές με απρόσφορο, αυταρχικό τρόπο.

Ο διάλογος της ζωής με τον άνθρωπο

Η ζωή στη Μόσχα έχει πολύ γρήγορο ρυθμό, αυτή δεν σταματά ποτέ και καθημερινά οι άνθρωποι καταβάλουν μεγάλες προσπάθειες να αντεπεξέλθουν. Κανένας δεν περιμένει κανέναν. Αυτοί που έχουν την εξουσία λίγες φορές ακούνε τα προβλήματα του λαού και έτσι αυτοί που έχουν τα μεγαλύτερα προβλήματα είναι αυτοί που βρίσκονται στις πιο χαμηλές θέσεις της κοινωνικής πυραμίδας.

Κτίριο σοβιετικού ρυθμού στην πόλη  Τούλα, κοντά
στη Μόσχα 

Ο ρυθμός της Μόσχας είναι σκληρός, αδυσώπητος δεν υπολογίζει τις δυνατότητες του ανθρώπου. Υποχρεώνει τους ανθρώπους να μετακινούνται κατά δεκάδες χιλιόμετρα μακριά από το σπίτι και την περιοχή που ζουν, να μένουν πολλές ώρες στη δουλειά τους, κάποιοι να εργάζονται σε δύσκολες περιστάσεις. Όλοι κοιτάζουν τον εαυτό τους και λίγοι κοιτάζουν το διπλανό τους.

Δεν μπορώ να ξεχάσω πριν από λίγα χρόνια μέσα στο χώρο του Πανεπιστημίου της Μόσχας, Λομονόσοφ, στο GZ (στο κεντρικό κτίριο, αυτό που αποκαλούν σοβιετικό γοτθικό κτίριο), το διάλογο που είχα με μια νεαρή κοπέλα ένα βράδυ. Νόμιζα πως δούλευε σε μια εύκολη δουλειά, πουλούσε λουλούδια και εγώ έτυχε να βρεθώ εκεί κάνοντας βόλτα, λίγο κουρασμένος.

«Τι κάνεις;» με ρώτησε κι εγώ της είπα πως είναι λίγο κουρασμένος και το νέο κορίτσι μου απάντησε «Μη μου μιλάς για κούραση, γιατί εγώ είμαι εδώ όρθια από τις 9 το πρωί». Πράγματι η ώρα ήταν 9 το βράδυ και η κοπέλα σίγουρα ήταν ειλικρινής, γιατί με έπεισε ο τρόπος της. Την κοίταζα με ενδιαφέρον και περίσκεψη. Κάθισα κοντά της και μιλήσαμε.

Αλλά και σε αυτό δεν ξέρω αν φταίει ο σκληρός νόμος της πόλης ή φταίνε οι σκληροί κανόνες της σημερινής ρωσικής οικονομικής ζωής.

Αυτός ο δυναμισμός της πόλης γίνεται πολύ συχνά εξάντληση για τους κατοίκους της Μόσχας και η εξάντληση έχει ως θετικό πόλο τον ηρωισμό και ως αρνητικό πόλο την εξαθλίωση και τις άρρωστες που είναι πολύ συχνές στη ζωή των ανθρώπων. Η εξαθλίωση είναι μια άρνηση για όλο αυτό το μεγαλοπρεπές που βλέπεις δίπλα σου. Κυριότερη έκφρασή της ο αλκοολισμός, ο οποίος αποτελεί έμπρακτη αδιαφορία του Ρώσου για τα πράγματα και γι την κατάσταση. Περισσότερο πίνουν οι άντρες σαν πιο ευαίσθητοι από τις γυναίκες ή σαν λιγότερο προσαρμοστικοί στις καταστάσεις. Θυμάμαι μια φορά στο μετρό τη συζήτηση με έναν Ρώσο που μου έλεγε τα προβλήματά του με την κυβέρνηση και εγώ επειδή τον καταλάβαινα μου πρότεινε να πάμε να πιούμε στο δρόμο.

Οι Ρώσοι, όταν πίνουν, γίνονται πραγματικά ευαίσθητοι, ανοιχτόκαρδοι, απλοί και καλοί άνθρωποι. Γίνονται σαν παιδιά και προτιμούν να πίνουν σε παρέες πολλοί πολλοί μαζί και όχι ο καθένας μόνος του. Δεν πίνουν με τον τρόπο τον ελληνικό που ίσως δεν θα δεις κάποιον μόνο του να πίνει στην ταβέρνα. Εκεί προτιμούν να πίνουν με παρέα. Ακόμα και στην αυλή του σπιτιού ή στο δρόμο αν πίνουν, θα είναι και κάποιος άλλος μαζί τους. Το ποτό είναι κίνητρο κοινωνικότητας. Στις αυλές των σπιτιών, στις εστίες πανεπιστημίων, στις δουλειές, στα σπίτια τους και τα τελευταία χρόνια στα ρεστοράν οι άνθρωποι πίνουν εκφράζοντας μία κοινωνικότητα.

Είναι πολύ συχνό το φαινόμενο να βλέπεις ανθρώπους να πίνουν στο δρόμο ή έξω από τα καταστήματα ή στις αυλές και αλλού. Νομίζω πως όλα αυτά δεν θα πρέπει να σε φοβίσουν, γιατί ο πιωμένος Ρώσος είναι ένας ωραίος τύπος και καθόλου απειλητικός. Θυμάμαι έξω από ένα μικρό σούπερ μάρκετ να πίνει και να μιλάει στο ρωσικό σλανκ. Ήταν πολύ όμορφο να τους κοιτάς, γιατί αν και έβλεπες μεγάλους ανθρώπους οι κινήσεις τους ήταν παιδικές.

Δεν υπάρχει ρωσική ζωή χωρίς το σλανκ. Δηλαδή τις λέξεις ταμπού που λέει άνθρωπος με τους φίλους του και τους γνωστούς του, αλλά εκτός αυτού και το ιδιαίτερο λεξιλόγιο το οποίο αναφέρεται στα απόκρυφα σημεία του ανθρώπινου σώματος ή διαφόρων πράξεων που είναι όμως πολύ διαδεδομένες στη ρωσική γλώσσα και μπαίνουν μέσα στην καθημερινότητα. Η λέξη μπλιάτ (πουτάνα) ακολουθεί κάθε δεύτερη λέξη πολλών ανθρώπων και η λέξη νάχουι ή νέχερα (άντε γα…...) στο πιο ήπιο είναι για κάποιους κάτι σαν συμπλεκτικός σύνδεσμος στο λόγο τους.

Οι λέξεις σλανκ στα ρωσικά είναι πάρα πολλές και η χρήση του είναι διαφορετική από αυτή σε άλλες γλώσσες. Κατά πρώτον είναι πολλές οι εκφράσεις ακόμα και παροιμίες και ρητά, μετά δεν υπάρχει κάποια ντροπή στη διατύπωσή τους και οι άνθρωποι δεν διορθώνουν αν πουν κάτι τέτοιο ακόμα και σε πανεπιστήμια, σε επίσημους χώρους, ύστερα οι εκφράσεις της ρωσικής είναι πολλές και σαν τέτοιες δημιουργούνται καθημερινά νέες.

Ο Ρώσος λέει το σλάνκ στις δύσκολες στιγμές της καθημερινότητάς του και κυρίως στην επικοινωνία του με άλλους. Εμένα μου έτυχε στο μετρό, ένα κορίτσι να κουβαλά μια βαλίτσα και επειδή δεν μπορούσε να την κουβαλήσει, στο τηλέφωνο που μιλούσε με κάποιον γνωστό της, έβριζε για εκφράσει τη δυσκολία της. Άντρες και γυναίκες χρησιμοποιούν το σλανκ. Υπάρχουν μεγάλα λεξικά και γλωσσολόγοι που ασχολούνται με αυτό το λεξιλόγιο και ένα μεγάλο μουσικό συγκρότημα από τα πιο δημοφιλή και τα πιο πολιτικοποιημένα το «Λενινγκράντ» χρησιμοποιεί πολλές πρόστυχες εκφράσεις στο στίχο του και είναι πολύ δημοφιλές. Θυμάμαι νέες φοιτήτριες μου έλεγαν πως τους άρεσε ο στίχος γιατί «το «Λενινγκράντ» λέει αυτά που και εμείς θέλουμε να πούμε αλλά δεν μπορούμε».

Η μεγάλη χρήση του σλανκ έχει πολλά αίτια παιδαγωγικά, παιδευτικά και πολιτικά. Πάντως στη δική μου σκέψη αποτελεί κάτι σαν αντίσταση σαν έκφραση αντίδρασης σε μια συγκεκριμένη παγιωμένη συντηρητική κατάσταση του πολιτισμού και της πολιτικής. Δεν είναι κρυπτική γλώσσα, δεν είναι αργκό μόνο αλλά είναι μια άλλη γλώσσα η οποία θέλει να αντισταθεί και να μεταφέρει σε ένα διαφορετικό επίπεδο τη συζήτηση. Το σλανκ είναι ένα ξόρκι για την πολιτική και κοινωνική κατάσταση που βιώνει ο άνθρωπος.

Οι Ρώσοι αγαπούν το ωραίο και τις καλές κοινωνικές σχέσεις, είναι άνθρωποι ευγενικοί και τηρούν τους τύπους. Μιλάω ιδιαίτερα για τους άνδρες, γιατί συνήθως αυτοί κατηγορούνται για κάτι τέτοιο από τις γυναίκες, επίσης τους κατηγορούν για θρασύτητα, μια λέξη διαδεδομένη στη Ρωσία. Μου έχει τύχει άνδρες να ορκίζονται στα ιερά και στα όσια πως δεν είναι αγενείς και πω τηρούν τους καλούς τύπους στη ζωή τους.

Παρατήρησα επίσης πως στο μετρό περισσότερο διάβαζαν οι άντρες και όχι οι γυναίκες, ενώ εκείνες ήταν που κρατούσαν περισσότερο σμαρτφόν. Ίσως να μιλά για το ρομαντισμό του Ρώσου και τον εκσυγχρονισμό της Ρωσίδας.

Πάντως τα δύο φύλα προσπαθούν να ζουν σε αρμονία αλλά το καθένα εκφράζει τις δικές του πολιτικές. Τα δύο φύλα βασίζουν τις σχέσεις τους στην αγάπη. Υπάρχουν πολλά διαζύγια, όπως παντού πια στις χώρες της Ευρώπης, αν και δεν υπάρχουν γάμοι από συμφέρον στη Ρωσία, κάτι που σημαίνει ως το συνοικέσιο είναι άγνωστο στη χώρα.

Πολλές φορές αγαπώντας το ωραίο τούς ενδιαφέρει μόνο η εξωτερική τους εμφάνιση ή δίδουν μεγάλη σημασία στην καθαρή σωματική εμφάνιση. Αυτό είναι αποτέλεσμα των σχέσεων που θέλουν να δημιουργήσουν γρήγορα και χωρίς βάσεις μια καλή αποκατάσταση.

Οι Ρώσοι πιστεύουν στο θεσμό της οικογένειας και ανεξαρτήτως αν υπάρχουν πολλά διαζύγια, η οικογένεια δεν χάνεται. Ακόμα και ο άνθρωπος που δεν ζει με το σπίτι προσπαθούν όλοι να τον ξαναβάλουν στην οικογένεια. Τέτοιες αναφορές κάνει και το έργο Родня (Οι συγγενείς) του Νικήτα Μιχαλκόφ. Η οικογένεια είναι σημαντική για τους Ρώσους, αν και πολλοί δεν μπορούν να ανταποκριθούν στα αιτήματα της οικογενειακής ζωής.

Η ζωή στη Ρωσία όπως και στη Σοβιετική Ένωση έχει τη κίνηση μέσα της. Η κίνηση αυτή είναι γρήγορη και ακαθόριστη, σήμερα βρίσκεται στη Μόσχα αύριο στο Βλαδιβοστόκ και μετά στο Ιρκούτσκ. Αυτή η γρήγορη κίνηση κάνει τους ανθρώπους να απομακρύνονται από τους δικούς τους. Πολλές φορές τα παιδιά και οι γυναίκες μένουν μόνες, πολλές φορές και οι γυναίκες φεύγουν. Θέλω να πω πως ενώ η οικογένεια είναι σημαντική, υπάρχουν και πολλές άλλες περιπτώσεις που η ζωή αναγκάζει τους ανθρώπους να χωρίσουν.

Στη Ρωσία σημαντικό απόθεμα για το μέλλον της είναι η νεολαία της, τα νέα παιδιά, η νέα γενιά. Μόνο που πολλά θα εξαρτηθούν από το αν θα την αφήσουν να πάρει την εξουσία στα χέρια της. Είναι παιδιά με καλλιέργεια και μόρφωση, καλοπροαίρετα και σκληρά εργαζόμενα. Είναι παιδιά με χιούμορ και πνευματική άρθρωση. Εξάλλου στη Ρωσία το χιούμορ είναι πολύ διαδεδομένο. Όμως η ζωή είναι σκληρή και σοβαρή. Το γέλιο δεν το συναντάς εύκολα στη ζωή, το συναντάς στο θέατρο. Μου έχει τύχει όμως να μιλήσουμε και να γελάσουμε με Ρώσους μέσα σε λεωφορεία και στους δρόμους μετά από συζήτηση.

Η νεολαία της Ρωσίας είναι μια ελεύθερη γενιά, είναι και νιώθουν ελεύθεροι και θέλουν να δημιουργήσουν μια καλύτερη κοινωνία. Θυμάμαι πάντα την επικοινωνία μου με τους νεαρούς Ρώσους και πάντα έχω την αίσθηση αν μπόρεσα να τους βοηθήσω αρκετά αυτοί όμως σαν νέα παιδιά πολλά με δίδαξαν και μου πρόσφεραν, ιδίως την εκτίμηση και την ειλικρίνειά τους σε πολλά θέματα.