Ο Ανδρέας Εμπειρίκος και η γκάφα(;) της Ο.Π.Λ.Α. Μια υπόθεση που περιμένει απόδειξη

18.11.2018

Εμπειρίκος - Γληνός - Ιστράτι 

Είναι γνωστό πως η Ο.Π.Λ.Α. (Οργάνωση Προστασίας Λαϊκών Αγωνιστών) είχε συλλάβει στα τέλη Δεκεμβρίου τού 1944 τον ποιητή Ανδρέα Εμπειρίκο.  Τον ανέκριναν. Από την Αθήνα το οδηγούν προς την Εύβοια, όπου ύστερα από λίγο τον αφήνουν ελεύθερο. Η περιπέτειά του είχε αίσιο τέλος.

     Όμως ακόμα και σήμερα δεν έχουν ξεκαθαριστεί τα αίτια αυτής της δίωξης τού Ανδρέα Εμπειρίκου. Ακόμα, δεν είναι γνωστός ο λόγος της σύλληψης και της ταλαιπωρίας του, δεδομένου πως αυτός δεν είχε κακή εικόνα στους κομμουνιστές και επιπροσθέτως ήταν ένας ήπιος άνθρωπος. Θα πρέπει να πούμε πως και ο ίδιος δεν ανέφερε κάτι, εξ όσων γνωρίζουμε. Άραγε για ποιον λόγο τον συνέλαβε η Ο.Π.Λ.Α. εκείνη τη χρονιά; Αν λάβουμε υπόψη μας πως η Ο.Π.Λ.Α. ήταν οργάνωση η οποία θεωρούσε πως «έπαιρνε εκδίκηση για κάποιες αντεθνικές ενέργειες της αντιπάλων της»,  όποιους αυτή θεωρούσε πως έπρατταν με αυτό τον τρόπο,  θα πρέπει να αναλογιστούμε μια σειρά παραπλήσιους  παράγοντες που μπορούσαν να αφορούν στη σύλληψη του Εμπειρίκου.  

       Μελετώντας τα γεγονότα που αφορούν στην ομιλία του Παναΐτ Ιστράτι στην «Αλάμπρα» το 1928, καθώς και στη δίκη που έλαβε χώρα τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς για αυτή την ομιλία που οδηγήθηκε να γίνει μόνο «Δίκη κατά του Γληνού», νομίζουμε πως αυτά τα γεγονότα και η φιλολογία που τα ακολούθησε, ίσως να έχει άμεση σχέση με την δίωξη του Α. Εμπειρίκου το 1944.

       Αξίζει να αναφέρουμε πως πολλοί που παραβρέθηκαν στη δίκη υπεράσπισαν τον Γληνό. Υπήρξαν όμως και μάρτυρες που μίλησαν με διαφορετικό τρόπο.

       Θα αναφερθούμε σε μία πτυχή της δίκης για να φωτίσουμε μια λιγότερη γνωστή πλευρά της νεοελληνικής ιστορίας και μια  λανθασμένη κατανόηση των πραγματικών δεδομένων.

       Ένας από τους κατηγόρους στη δίκη που μίλησαν εναντίον του Ιστράτι και του Γληνού ήταν και ο ποιητής Αλέξανδρος Εμπειρίκος-Κουμουνδούρος (1898-1980), γνωστός ποιητής της εποχής και βουλευτής, της Μεσσηνίας, ο οποίος  έγραφε στα ελληνικά, αλλά κυρίως στα γαλλικά, όπως εξάλλου και ο Ιστράτι. Μετέπειτα έγινε Ακόλουθος Τύπου της ελληνικής πρεσβείας στην Ελβετία, αλληλογραφούσε και ήταν φίλος του Κωνσταντίνου  Τσάτσου.  Σήμερα είναι ολότελα ξεχασμένος, ίσως αδίκως.   

  

     Στο δικαστήριο αυτός ο Εμπειρίκος - Κουμουνδούρος  παραβρέθηκε ως μάρτυρας κατηγορίας εναντίον του Ιστράτι και στο περιοδικό «Αναγέννηση» γράφεται για την ομιλία του:

       «Είναι διανοούμενος»… Στη διάλεξη δεν ήταν, (λόγος γίνεται για την ομιλία στην Αλάμπρα, 11 Ιανουαρίου 1928, Μ.Π.) ούτε τη διαδήλωση είδε. Ξέρει όμως τι είναι ο Ιστράτη…Του έκανε κακή εντύπωση, το ότι ο Ιστράτη παρουσιάστηκε για Έλληνας, ενώ παντού στα έργα του βρίζει τους Έλληνες και τα χειρότερα, τα πιο ανήθικα πρόσωπα σε όλα του τα έργα είναι Έλληνες. Ο Ιστράτη έχει μια κάποια φιλολογική αξία, μα αυτή το περισσότερο στηρίζεται στην κατάλληλη ρεκλάμα…Και τώρα παρουσιάζεται για Έλληνας, εδώ τον δέχθηκαν και στα καλά σπίτια, στην αρχή από σνομπισμό. Είναι ένας αλήτης».

    Υπενθυμίζεται πως η  παραπάνω ομιλία του Ιστράτι και λιγότερο του Καζαντζάκη συντάραξαν την Αθήνα, αφού μετά από αυτήν έγινε αντικυβερνητική και φιλοσοβιετική ταυτόχρονα διαδήλωση στην Ομόνοια, έτσι ώστε κινήθηκε ο εισαγγελέας εναντίον των ομιλητών.  

        Η δίκη αυτή, η οποία έμελλε να γίνει «δίκη Γληνού», ασχολήθηκε με το κατά πόσον γνώριζε ο Γληνός το περιεχόμενο της ομιλίας Ιστράτι ή ακόμα με το αν συμμετείχε στη συγγραφή της, κάτι που η πλευρά Γληνού αμφισβητούσε. Αυτές οι κατηγορίες ήταν εκείνες που εξέταζε το δικαστήριο και ο Αλέξανδρος Εμπειρίκος δεν δίνει στην αρχή ξεκάθαρες απαντήσεις στις ερωτήσεις της έδρας Ενώ διατυπώνει την άποψη πως ίσως δεν ήταν προσυμφωνημένη η ομιλία Ιστράτι με τον Γληνό στο τέλος καταλήγει πως στη Γαλλία που ζούσε, συνήθως δεν συμβαίνει αυτό και «Ο κανών είναι αυτός. Ζητούν από τα πριν το χειρόγραφο». Αυτό όμως βαραίνει κατά του Γληνού.  Γι΄ αυτό και η «Αναγέννηση»  κλείνει με την ειρωνική φράση «Τόρα ξέρει ο ερίφης από πνευματική κίνηση και διαλέξεις».

          Ο Αλέξανδρος Εμπειρίκος δεν είναι, ούτε μπορεί να μπερδεύεται με τον Ανδρέα Εμπειρίκο (1900-1975), το γνωστό  υπερρεαλιστή ποιητή. Όμως για τη συγκεκριμένη δίκη έτυχε το όνομά του να «μπερδευτεί» με το όνομα του υπερρεαλιστή Εμπειρίκου, ο οποίος ήταν τότε διάσημος αλλά δεν είχε καμία σχέση ούτε με τη δίκη Ιστράτι, ούτε με τη δίκη Γληνού. Ίσως, γι’ αυτό,  ο λαϊκός μύθος της εποχής να ήθελε να συνδέσει τον γνωστό Εμπειρίκο με το μεγάλο και γνωστό γεγονός   του 1928 που συντάραξε την ελληνική πολιτική σκηνή.

     Έτσι, το 1943, ο Τίμος Μαλάνος είχε γράψει  πως ο ποιητής Ανδρέας Εμπειρίκος είχε παραβρεθεί ως μάρτυρας κατηγορίας στη δίκη Ιστράτι – Καζαντζάκη – Γληνού, κάτι που δεν είναι αληθές! Δεν ξέρω όμως αν αυτό το γράφει ο Μαλάνος από κακή πρόθεση κατά του Εμπειρίκου ή επειδή μεταφέρει το κλίμα της εποχής, τις φήμες που ακολούθησαν ένα γεγονός.  Όπως διαπιστώσαμε  από τις πηγές, από τα πρακτικά της δίκη που διαβάσαμε στην «Αναγέννηση», κάτι τέτοιο δεν έχει υπόσταση αληθείας, αφού ο υπερρεαλιστής ποιητής Ανδρέας Εμπειρίκος δεν είχε λάβει μέρος στη δίκη κατά του Γληνού.    

       Η Έλλη Αλεξίου, ταυτοχρόνως, μεταφέρει την αντίληψη των κομμουνιστών της εποχής και παραδέχεται  πως η «δίκη  Ιστράτι» έβαλε το Γληνό σε μεγάλες ταλαιπωρίες, αφού τον τοποθέτησε στο «στόχαστρο» των διωκτικών αρχών και η ζωή του άλλαξε. Πέρασε χρόνια στην εξορία και στις φυλακές. Τελικά πέθανε από τις κακουχίες το 1943 στα μέσα της Κατοχής.  Όταν πέθανε ήταν μέλος του  Κ.Κ.Ε. και ήταν αυτός που είχε γράψει το μανιφέστο του ΕΑΜ. Ήταν εκείνη τη στιγμή ένας άνθρωπος με μεγάλη συμβολική δύναμη για την αριστερά. Είναι αλήθεια, όμως, πως ενώ η Αλεξίου υποστηρίζει, τη δεκαετία του 1940 και μετά,  πως εκείνη η δίκη στάθηκε μοιραία για τον Γληνό, ο ίδιος ο «Ριζοσπάστης» τον Ιούνιο του 1928 κατηγορούσε το  Γληνό ως «αστό επιστήμονα», ο οποίος ενδιαφέρεται μόνο για την επιστήμη και όχι για τα κοινωνικά προβλήματα. Στην ιστορία του κάθε ανθρώπου παρουσιάζονται δραματικές αλλαγές συνυφασμένες με την εξέλιξη του ιστορικού χρόνου.

      Αυτό το μπέρδεμα που έφερε ο Μαλάνος ή ο λαϊκός μύθος της εποχής, σχετικά με το ποιος Εμπειρίκος παραβρέθηκε στη δίκη Γληνού, νομίζω πως έπεισε πολλούς. Ακόμα πρόσφατα πριν δύο χρόνια στην «Πνευματική Ζωή» του αείμνηστου Μ. Σταφυλά διάβασα αυτή την πληροφορία, πως ο «Εμπειρίκος μίλησε κατά του Ιστράτι» και σκέφτηκα πως αν ο Σταφυλάς ένας προσεκτικός συγγραφέας και γνώστης των πραγμάτων σκέφτεται έτσι  εν έτει 2017,  τι θα σκέφτονταν την εποχή εκείνη, το 1943-44 για τον Εμπειρίκο. Η περίπτωση Εμπειρίκου μου δείχνει πως οι άνθρωποι με ευκολία αποδέχονται τις κατηγορίες εναντίον ανθρώπων που έχουν μια ξεχωριστή θέση.  

        Εμείς θεωρούμε πως η σύλληψη Εμπειρίκου πρέπει να έχει σχέση με το θάνατο του Γληνού. Έχουμε τη γνώμη πως η Ο.Π.Λ.Α. υπέπεσε σε μεγάλη «γκάφα» και συνέλαβε τον Ανδρέα Εμπειρίκο με το σκεφτικό πως αυτός είχε μιλήσει εναντίον του Γληνού στη δίκη, ίσως ακολουθώντας το άρθρο του Τ. Μαλάνου ή με βάση κάποια άλλη «μαρτυρία» που βασίστηκε στη σύγχυση από την συνωνυμία ανάμεσα στους δύο Εμπειρίκους.

Βέβαια το παραπάνω αποτελεί υπόθεση, αλλά τη θεωρούμε αρκετά αληθοφανή. Στη βιβλιογραφία υπάρχει ένα μεγάλο κενό σχετικά με αυτό το θέμα ή τουλάχιστον δεν υπάρχουν επαρκείς ενδείξεις για τους λόγους μιας τέτοιας δίωξης κατά του Εμπειρίκου.

 Είναι γνωστό πως η Ο.Π.Λ.Α., αφού μετέφερε εκτός Αθηνών τον Εμπειρίκο, τον άφησε τελικώς ελεύθερο, ύστερα από μερικές ημέρες, στην Εύβοια. Νομίζω πως τον άφησαν ελεύθερο, γιατί ενημερώθηκαν πως  δεν είχαν συλλάβει τον σωστό (!) άνθρωπο. Το θέμα είναι ποιος τους είπε στην αρχή πως ο ποιητής Εμπειρίκος κατέθεσε κατά του Γληνού και ποιος μετά τους ενημέρωσε πως ψάχνουν άλλον Εμπειρίκο. 

Η «περίπτωση» της απηνούς δίωξης του Α. Εμπειρίκου μαρτυρά άλλη μια φορά πως η προσπάθεια να αποδοθεί δικαιοσύνη από αυτούς που δεν είναι αρμόδιοι να την αποδώσουν μόνο σε καταστροφή και τραγωδία μπορεί να οδηγήσει.

Για τη σύλληψή του ο ίδιος ο ποιητής ανέφερε πως είχε συγχωρήσει τους κομμουνιστές και δεν ήθελε να πει τίποτε εναντίον τους, γιατί «έχουν περάσει τα πάνδεινα!». Νεότεροι αναφέρουν πως η σύλληψη επήλθε, γιατί ο πατέρας του Εμπειρίκου ήταν υπουργός των κυβερνήσεων. Αυτό όμως αν ισχύει, δεν μπορεί αν ερμηνεύσει το γεγονός γιατί τον άφησαν ελεύθερο, αφού ο πατέρας του  παρέμενε πολιτικός. Επίσης δεν ερμηνεύει την κύρια τακτική των επεμβάσεων της ΟΠΛΑ που ήταν «τιμωρητική», δηλαδή «τιμωρούσε» αυτούς που η οργάνωση θεωρούσε(;!) πως δεν είχαν κάνει το σωστό.

Εμείς απεναντίας πιστεύουμε πως εκείνη η ενέργεια έγινε προς υπεράσπιση (;) της μνήμης του Γληνού, ο οποίος ένα χρόνο πριν το 1943 λόγω των κακουχιών που είχαν επέλθει από τις διώξεις και είχε πεθάνει, όντας μέλος του Π.Γ. του ΚΚΕ. Και σε αυτές τις ταλαιπωρίες θεωρήθηκε από την παραπάνω οργάνωση πως ο Εμπειρίκος είχε παίξει το ρόλο του. Όμως δεν μπορούμε να επιβεβαιώσουμε την άποψή μας, αφού η οργάνωση δεν άφησε αρχεία! . Γνωρίζουμε βέβαια πως στο τέλος όλα αποκαλύπτονται με τη  σωστή και διεξοδική έρευνα των ερευνητών.