 |
| "Ζητείται Ψεύτης" στο "Θέατρο Νεολαίας" στο Σουχουμι της Αμπχαζίας |
Τα έργα του Δημήτρη Ψαθά έχουν
μεταφραστεί στα ρωσικά από τις δεκαετίες του 1960-70 και κάποια από αυτά ήταν
ιδιαίτερα δημοφιλή τότε. Τη μετάφραση των έργων του είχαν αναλάβει ρώσοι μεταφραστές
και φιλόλογοι με τη παρώθηση και βοήθεια των πολιτικών προσφύγων που ζούσαν
τότε στη Ρωσία.
Ένα έργο του Ψαθά που ήταν
ιδιαίτερα δημοφιλές στη Ρωσία και στην πόλη της Μόσχας ήταν το θεατρικό έργο «Ζητείται ψεύτης» (Требуется лжец) . Το έργο αυτό συγκινεί για
το θέμα του την προβολή και μελέτη του ψέματος στην πολιτική και κοινωνική ζωή,
τους ρώσους θεατές και σκηνοθέτες.
Το θεατρικό έργο έχει μια έξυπνη
υπόθεση, όπως πολλά έργα του Ψαθά, τα οποία μελετούν τον σύγχρονο άνθρωπο. Σε αυτό
προβάλλεται το ψέμα το οποίο
αποκαλύπτει τις «δημιουργικές» του διαστάσεις στη πολιτική και κοινωνική ζωή της
σημερινής κοινωνίας, ανήκοντας στο είδος του αλλόκοτου. Έτσι, με την προβολή
κωμικών περιστάσεων, με τη σκιαγράφηση των χαρακτήρων, ιδίως την προβολή ενός ασυνήθιστα
χαριτωμένου ψεύτη, αλλά και την αποφυγή επιμυθίου και κάποιου διδάγματος είναι ένα
σύγχρονο έργο που απευθύνεται στην κρίση
του θεατή, η οποία αναζωογονείται από το γέλιο και την έξυπνη φάρσα.
Αυτό το κείμενο που γράφω εδώ, θα
ήθελα από χρόνια να το γράψω αλλά δεν είχα βρει το χρόνο. Το 2004-05 θυμάμαι πως
στην πόλη της Μόσχας και μάλιστα σε δύο θέατρα, την ίδια θεατρική σεζόν είχε
ανέβει η παραπάνω κωμωδία του Δημήτρη Ψαθά. Οι παραστάσεις ανέβηκαν στα θέατρα «Ρουμπέν
Σίμονοφ [Rubena Simonov]»
και «Αρμέν Τζιγκιρχανιάν». Μάλιστα το δεύτερο
είχε κρατήσει και την επόμενη χρονιά τη θεατρική παράσταση.
Προσωπικά είχα παρακολουθήσει την
παράσταση στο θέατρο «Ρουμπέν Σίμονοφ» και μου είχε κάνει ιδιαίτερη εντύπωση η σκιαγράφηση του ψεύτη. Ο ψεύτης του έργου
αυτού ήταν ένας μάλλον σοβαρός, μυστήριος και περισσότερο μεφιστοφελικός τύπος.
Τον υποδυόταν ένας νεαρός ηθοποιός ο οποίος
ήταν αγέλαστος, κάτι σαν από την τεχνική του Μπάστερ Κήτον, καθ’ όλη τη διάρκεια του έργου και με κύριο
όπλο την κίνηση, το λόγο τις χειρονομίας και γκριμάτσες αναπαριστούσε το ρόλο.
Νομίζω πως ο ρώσος σκηνοθέτης
είδε στο ψέμα την διαβολική ή ας
πούμε καλύτερα σατανική διάστασή και όχι την εύθυμη και χαριτωμένη που βλέπουμε
στην Ελλάδα αλλά και σε άλλες παραστάσεις. Για το ρώσο σκηνοθέτη ήταν σημαντικό
να καταδείξει τις ανεξερεύνητες και λίγο πολύ άγνωστες δυνάμεις του ψέματος.
Το ψέμα είναι σίγουρα ένα θέμα
και ένα πρόβλημα που το θέατρο και οι τέχνες έχουν αναδείξει ιδιαίτερα. Ο Ψαθάς
μπόρεσε να προβάλει τον ψεύτη και το ψέμα προσδίδοντας μια ισορροπία ανάμεσα στο πραγματικό και στο φανταστικό, έτσι που να
μην καταλαβαίνουμε πώς θα κατανοήσουμε το ψέμα, σαν μια διάσταση της πραγματικότητας
ή του φανταστικού, σαν πραγματικότητα ή σαν παιγνίδι. Ο Ψαθάς εναρμονίζει το
έργο του στην αναζήτηση αυτής της ελληνικής δύναμη της εξισορρόπησης των διαφορετικών ψυχικών και χαρακτηρολογιών
δυνάμεων στο έργο του. Η εξισορρόπηση μας δίνει τη δυνατότητα να καταλάβουμε
την «ελαφρά» και «κωμική» από τους έξυπνους ανθρώπους, διάσταση του κακού και
του αντικοινωνικού.
Σήμερα το ψέμα με τη μεγάλη
δύναμη των ΜΜΕ καθώς και των μεγάλων πολιτικών οργανισμών και των ανταγωνισμών
έχει πάρει μια ιδιαίτερη διάσταση που το έργο του Ψαθά κατά ένα ευφυή τρόπο είχε
προβλέψει.
Η παράσταση στο ρωσικό θέατρο μου
έδειξε πως ο ρώσος σκηνοθέτης δεν μπορούσε να συνηγορήσει σε μια αυθύπαρκτη
διάσταση του ψέματος, αλλά μαχόταν εναντίον του, δείχνοντας τη σατανική δύναμη
και αδυναμία του.
Στο τέλος του έργο μίλησα με τον
σκηνοθέτη και μου είπε πως στηρίχθηκε σε μια μετάφραση της δεκαετίας του 1970
που αν δεν κάνω λάθος ήταν ίσως μετάφραση της Τατιάνα Κοκούρινα, όμως δεν βρήκα τη μετάφραση σε κάποιους από τους
οδηγούς έκδοσης ελληνικών μεταφράσεων στα ρωσικά και γι’ τούτο αναφέρω το όνομα
με μεγάλη επιφύλαξη. Ο σκηνοθέτης της παράστασης ήταν ένας πολύ καλλιεργημένος
άνθρωπος ο οποίος με μεγάλο σεβασμό αντιμετώπιζε τον Ψαθά και το έργο του και
μάλιστα με ρώτησε αν μου άρεσε η παράσταση. Στη Ρωσία περισσεύουν οι σεμνοί και
μορφωμένοι άνθρωποι με τους οποίους μπορείς να κάνεις μια καλή συζήτηση.
Πρώτη φορά που ανέβηκε το έργο
επί ΕΣΣΔ ήταν στην Αρμενία τη δεκαετία του 1970 από τον ηθοποιό και σκηνοθέτη
Τσικγκιρχανιάν, ο οποίος έκανε το έργο αυτό αρκετά γνωστό. Όμως δεν έμεινε εκεί
το έργο αυτό. Βλέπω πως το 2014 ανέβηκε στην Ουκρανία στο θέατρο «Λέσια Ουκραΐνα,
το 1917 στη Μόσχα στο θέατρο «Σομπίτιε», επίσης στο «Θέατρο Νεολαίας» στο
Σουχούμι της Αμπχαζίας αλλά και αλλού.
Κατά ένα περίεργο τρόπο ενώ το έργο
του Δημήτρη Ψαθά στην Ελλάδα θεωρείται μάλλον ξεπερασμένο, σε άλλα κράτη, ιδίως
στα νέα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης και
σε αυτά που προέκυψαν μετά τη Σοβιετική Ένωση, έχει μια διάδοση. Οι άνθρωποι
βλέπουν εκεί πως αυτό του βοηθά να καταλάβουν καλύτερα την πραγματικότητα.
Εξ όσων γνωρίζω και μιλώ με
μεγάλη βεβαιότητα το έργο του Ψαθά δεν διαδίδεται με τη βοήθεια των κονδυλίων
του Υπουργείου Πολιτισμού ή άλλων υπουργείων με τα οποία δημιουργείται η
ελληνική πολιτισμική και πνευματική πολιτική στο εξωτερικό, αλλά διαδίδεται με
την αλήθεια και τη δύναμη του λόγου του.
Και η υλική βοήθεια στο εξωτερικό είναι επιβεβλημένη. Όμως ας σκεφτούμε
πως τα έργο αυτό διαδίδεται μόνο του, χωρίς την παρώθηση και τη βοήθεια κάποιων
φορέων. Επομένως έχει μια ιδιαίτερη αξία.
Το θέμα λοιπόν είναι πως πρέπει να
διαβάσουμε καλύτερα και να μελετήσουμε τη δική μας παράδοση και να ανακαλύψουμε
το έργο ανθρώπων που τουλάχιστον στη δική μου αντίληψη, το έργο τους έχει πολλά
να δώσει σήμερα. Το έργο του Ψαθά και όχι μόνο είναι ένα από αυτά. Αλλά όταν ψάχνεις θα πρέπει να ξέρεις τι
ψάχνεις και πολύ φοβάμαι πως εμείς αναζητούμε πράγματα που δεν έχουν σχέση με
τον ιδιαίτερο ελληνικό πολιτισμό και για τούτο οι αναζητήσεις μας είτε δεν
δίνουν τα αναμενόμενα είτε οδηγούνται στα κλασικά και αναγνωρισμένα. Και ένα
είναι σίγουρο, θα πρέπει η νέα γενιά να ασκηθεί και στην ανάγνωση και στη
μελέτη των έργων ελλήνων συγγραφέων.