Επίσκεψη σε ελληνικό χωρίο στον Καύκασο τον Οκτώβριο του 1928. Στη φωτογραφία διακρίνονται οι Σαμίου,
Καζαντζάκης, Μπιλιλί, Ιστράτι και έλληνες κάτοικοι του χωριού. Από την
ιστοσελίδα του ΕΛΙΑ.
Τα έργα του
Καζαντζάκη, μπόρεσαν να διαδοθούν στη Ρωσία,
μόνο μετά το 1991, αν και πιο πριν υπήρχαν σποραδικές εκδόσεις. Δεν
μπορούσαν να διαδοθούν πριν το 1991,
γιατί η ΕΣΣΔ είχε κρατική ιδεολογία και ο μαρξισμός-λενινισμός που ήταν η επίσημη
ιδεολογία στη χώρα, δεν μπορούσε «να ανεχθεί» την μεταφυσική, δηλαδή τη
φιλοσοφία του Καζαντζάκη και την ελευθερία στη διαπραγμάτευση.
Το έργο του
έλληνα συγγραφέα δεν άρεσε στην επίσημη
Σοβιετική Ένωση. Στην «Σύντομη Λογοτεχνική Εγκυκλοπαίδεια» του 1967,
διαβάζουμε ο συγγραφέας υπήρξε
ιδεαλιστής και δεν κατάλαβε τη σημασία της Οκτωβριανής Επανάστασης στα έργα του
Τόντα-Ράμπα και Ταξιδεύοντας Ρουσία.
Όμως ρώσοι
συγγραφείς όπως ο Έρενμπουργκ ή ελληνιστές καθηγητές όπως ο Α. Μπελέτσκι
αγαπούσαν τον Καζαντζάκη, μίλησαν θετικά για το έργο του. Ο Μπελέτσκι έκανε
εκδόσεις των έργων του στα ουκρανικά, αλλά συνέβαλε και στις λίγες ρωσικές
εκδόσεις της εποχής.
Σήμερα όμως
οι Ρώσοι, ύστερα από τόσα χρόνια στρέφονται στο ρωσόθεμο έργο του Καζαντζάκη και αυτό είναι ιδιαίτερα
ελπιδοφόρο. Παράλληλα αυτό είναι το πιο
δύσκολο έργο του Καζαντζάκη για το ρώσο αναγνώστη, γιατί εδώ ο Καζαντζάκης διαμορφώνει μια
διαφορετική εικόνα για τη Ρωσία και το ρώσο άνθρωπο, τον άντρα και τη γυναίκα,
από εκείνη την εικόνα που έχει ο ίδιος ο Ρώσος για τον εαυτό του.
Το ρωσόθεμο
έργο αποτελουν τα έργα: Τι είδα στη
Ρουσία (1928), Ταξιδεύοντας Ρουσία
(1956), Τόντα-Ράμπα (1929-31)
(μυθιστόρημα), Ιστορία της ρωσικής
λογοτεχνίας (1930), οι τερτσίνες Λένιν
και Τόντα-Ράμπα, οι ανταποκρίσεις του Καζαντζάκη από την ΕΣΣΔ στις
εφημερίδες της εποχής (1925-26, 1927-28) καθώς και άλλα.
Καταλαβαίνουμε
πως τούτο το έργο είναι ιδιαίτερα πρώιμο, κανένας άλλος ξένος, ευρωπαίος ή
άλλος συγγραφέας δεν έγραψε τόσα πολλά για τη Ρωσία της εποχής του και δεν
προσπάθησε να δει, να εξετάσει τις αλλαγές που γίνονταν εκεί, όσο ο Νίκος
Καζαντζάκης. Επομένως ο Καζαντζάκης υπήρξε ένας πρωτοπόρος στην εξέταση της
χώρας και σήμερα οι ίδιοι οι Ρώσοι έφτασαν σε αυτόν και επιθυμούν να εξετάσουν
τα έργο του.
Εμείς ήδη από το 2013 στο έργο Καζαντζάκης και Ρωσία προσπαθήσαμε
να δείξουμε τη σημερινή επικαιρότητα
του έργου του Καζαντζάκη, τη σύνδεσή του με το ρωσικό πολιτισμό και την
πραγματικότητα της εποχής που έζησε ο ίδιος, αλλά και την ελληνική λογοτεχνία
και πολιτισμό. Δείξαμε πως ο Καζαντζάκης υπήρξε ιδιαίτερα διεισδυτικός, κατανόησε τις αντιξοότητες και τα αδιέξοδα της Ρωσίας
της εποχής. Το «Καζαντζάκης και Ρωσία» σε ιδιωτική έκδοση κατόρθωσε να είναι
υποψήφιο για τα κρατικά λογοτεχνικά βραβεία δοκιμίου, χωρίς να γνωρίζω κανέναν
από τους κρίνοντες και χωρίς να έχω καμία σχέση μαζί τους. Θα ήθελα όμως εκ των
υστέρων να τους ευχαριστήσω και ιδιαίτερα τον κ. Ανδρειωμένο που το πρότεινε.
Αν σήμερα οι Ρώσοι στρέφονται στη μελέτη του
Καζαντζάκη αυτό το κάνουν γιατί οι ίδιοι διερευνούν
το συγγραφέα και θεωρούν πως μπορεί να τους φανεί χρήσιμος αλλά και να προσλάβουν από το έργο του πτυχές της
δικής τους πραγματικότητας που δεν γνωρίζουν ως τώρα ή δεν έχουν
συνειδητοποιήσει. Σήμερα εξετάζουν αυτά τα έργα που εξέτασα και εγώ, τα ρωσόθεμα έργα του, τα λιγότερο γνωστά,
γιατί θεωρούν πως αυτά θα τους φανούν χρήσιμα. Τονίζω πως σε αυτά έφτασαν,
νομίζω, από δική τους εσωτερική αναγκαιότητα. Τι σημαίνει έφτασαν; Σημαίνει πως
παλιότερα για κάποιο λόγο τα υποτιμούσαν. Στη δική τους, σοβιετική γραμματεία
υπήρχε αρνητική εικόνα γι’ αυτά. Θα πρέπει να πως και σήμερα τα έργα αυτά είναι δύσκολο να
διαβαστούν ή να μεταφραστούν στα ρωσικά, αν ο μεταφραστής δεν έχει πολύ καλή
προπαρασκευή στη φιλοσοφία του Νίτσε και του Ο. Σπένγκλερ, δεν γνωρίζει τις
προσωπικές πεποιθήσεις του Καζαντζάκη.
Οι Ρώσοι
είναι εξαίρετοι μελετητές, με μεγάλη αυτόχθονα επιστημονική παράδοση. Και πιστεύω
πως οι άνθρωποι που θα ασχοληθούν με τον
Καζαντζάκη θα αγαπήσουν τον έλληνα συγγραφέα και θα τον μελετήσουν.
Όμως δεν
έχουν όλοι, κυρίως ελληνικής καταγωγής μελετητές, όσοι ασχολούνται με τον
Καζαντζάκη την ίδια άποψη. Κάποιες πρόσφατες ανακοινώσεις που άκουσα από αυτόν
τον χώρο με έβαλαν σε μεγάλο
προβληματισμό: κάποιοι υποστηρίζουν πως
το έργο του Καζαντζάκη για τη Ρωσία είναι γεμάτο ψεύδη και μύθοι, δεν
ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, κάποιοι άλλοι θεωρούν τον Καζαντζάκη «άκαρδο»
και καθόλου συμπονετικό με τα προβλήματα της χώρας, κάποιοι τρίτοι πιο
παραδοσιακοί θεωρούν τον Καζαντζάκη «αυταρχικό», οι περισσότεροι από τους
παραπάνω θεωρούν τον Καζαντζάκη σήμερα ανεπίκαιρο.
Νομίζουμε
πως αυτή η αρνητική κριτική δεν είναι σωστή, δεν ανταποκρίνεται στο έργο του
Καζαντζάκη και πιστεύουμε πως ο Καζαντζάκης ανήκοντας σε όλες τις παρατάξεις, σε όλον τον λαό, και οι αριστεροί και οι φιλελεύθεροι κριτικοί
θα
βρουν δημιουργικά στοιχεία στο έργο του.
Ο
Καζαντζάκης δεν ήταν ούτε σταλινικός, ούτε τροτσκιστής, ούτε υποστήριξε κάποια
πολιτική ομάδα στον καιρό του. Υπήρξε ένας ελεύθερος συγγραφέας που υπηρέτησε το
διάλογο ανάμεσα στις μεγάλες φιλοσοφικές
και πολιτικές ομάδες της κοινωνίας της εποχής. Αν θέλουμε να καταλάβουμε το πολιτικό του
πιστεύω από το κόμμα που ο ίδιος ίδρυσε το 1945 θα τον αποκαλούσαμε θιασώτη του
«δημοκρατικού σοσιαλισμού και του διαλόγου με εθνικό πρόσωπο».
Εμείς δεν
καλούμε κανέναν να αλλάξει τη γνώμη του. Θεωρούμε όμως πως οι ελληνικές σπουδές
πρέπει να είναι σύμφυτες με την
εποχή. Ο Καζαντζάκης είναι τέτοιος συγγραφέας που σου δίνει τη δυνατότητα να τον
ερμηνεύσεις και με σύγχρονα μέσα, γιατί ο ίδιος σκεφτόταν τον εαυτό του προϊόν
του σύγχρονου ευρωπαϊκού και ελληνικού
λόγου. Κάποιος που ξέρει το ρωσικό
αναγνωστικό κοινό, καταλαβαίνει μια απλή
αλήθεια, πως το έργο του Καζαντζάκη διαβάζεται πολύ καλά από τον ρώσο
αναγνώστη, όπως το «Αναφορά στον Γκρέκο» και τα άλλα έργα του. Δεν διαβάζονται
όλα τα έργα ξένων συγγραφέων με το ίδιο ενδιαφέρον από το ρωσικό κοινό και από
έλληνες συγγραφείς μόνο λίγοι έχουν αυτή τη δυνατότητα.
Τοιχογραφία του Καζαντζάκη στο χωριό Μουριά του Ηρακλείου, όπου βρίσκεται το
Μουσείο Καζαντζάκη. Η τοιχογραφία έγινε στα πλαίσια των εκδηλώσεων του Μουσείου
Καζαντζάκη, «Καζαντζάκης και Ρωσία», Ιούνιος – Ιούλιος 2018, (φωτογράφηση, 21 Ιουλίου
2018).
Αυτό κατά τη
γνώμη μου έχει άμεση σχέση με το έργο, τον συγγραφέα, την έμπνευση τον τρόπο
που γράφει και δευτερευόντως, αλλά πολύ ουσιαστικά, από το μεταφραστή. Αν και ο
Καζαντζάκης έχει καλές μεταφράσεις στα
ρωσικά, τα «ρωσόθεμα» έργα του χρειάζονται μεγάλη προσοχή.
Εμείς στο «Καζαντζάκης και Ρωσία» με μεγάλη μετριοπάθεια προσπαθήσαμε να δείξουμε τη διαφωτιστική σήμερα
και ξεχωριστή διάσταση του έργου του, ανάμεσα σε μια σειρά έργα που καταπιάνονταν με τη
Σοβ. Ρωσία. Θεωρήσαμε πως βασική αρχή που οδήγησε τον Καζαντζάκη στη Σοβ. Ρωσία, ήταν η έννοια της "σύνθεσης" της Ανατολής και Δύσης. Η έννοια αυτή ενυπάρχει στα ελληνικά γράμματα πριν του Καζαντζάκη. Είπαμε πως το έργο του Καζαντζάκη συμβάλει να
μορφώσουμε πραγματικά καινοτόμο άποψη για τη Σοβ. Ρωσία, αφού συνδυάζει τόσο
την αποδοχή στο νέο κράτος, τη Σοβιετική Ρωσία, όσο και την κριτική παρουσίασή
του. Σε αυτό παρουσιάζονται ευδιάκριτα
πολλές φορές, υπόρρητα άλλες φορές οι γραμμές ανάπτυξης του ρωσικού πολιτισμού,
οι διαφορετικές φωνές των ανθρώπων και των υποκειμένων της ιστορικής συγκυρίας
της χώρας, όταν την γνώρισε ο συγγραφέας. Ο Καζαντζάκης επιχειρεί τη σύνθεση,
την ενότητα των αντίθετων φωνών σε ένα διαλογικό συνεχές και έτσι στο έργο του
δεν χάνονται οι διαφορετικές φωνές, μάλιστα πολλές φορές τονίζονται περισσότερο
από το αναμενόμενο. Αυτές τις
διαφορετικές φωνές πολλοί δεν τις προσέχουν στο έργο του. Ίσως δεν τις
καταλαβαίνουν, ίσως νομίζουν πως το έργο του Καζαντζάκη είναι μονοσήμαντο.
Τονίσαμε εν
ολίγοις πως το έργο του Καζαντζάκη
συμβάλει στην καλύτερη κατανόηση της Ρωσίας και του πολιτισμού της και σε τούτο
είναι μοναδικό. Συντηρήσαμε τι ρωσικό ενδιαφέρον για τον Καζαντζάκη τα
τελευταία δώδεκα χρόνια. Άλλοι , άνθρωποι πολύ κοντά στις εκδόσεις Καζαντζάκη,
κα με τη συνδρομή ξένων καθηγητών, δεν βλέπουν στον Καζαντζάκη κάποια σημασία
για τη ρωσική πραγματικότητα και θεωρούν το ρωσόθεμο έργο του «μύθο».
Νομίζουμε πως ο
Καζαντζάκης θα μπορούσε να αναδειχθεί στο φωτεινό μονοπάτι που οδηγεί στην
καλύτερη επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και Ρώσων, μεταξύ Ρωσίας και Ελλάδας.
Νέα Ιωνία 5.9.2018