Ο Πούσκιν της Μαρίνας Τσβετάεβα

 Μιχάλη Πάτση

Κείμενα για την ειρήνη 

Μαρίνα Τσβετάγιεβα, Ο δικός μου Πούσκιν,

 

«Ο δικός μου Πούσκιν» στα ρωσικά 

Η ρωσική λογοτεχνία, ιδίως η κλασική ρωσική λογοτεχνία αποτελεί μια λογοτεχνία της συνείδησης. Όποιο έργο και να κοιτάξεις ή να διαβάσεις, είτε είναι παραδοσιακό, όπως του Τολστόι ή του  Ντοστογιέφσκι , είτε νεότερο, όπως της Τσβετάεβα (καλύτερα έτσι και όχι Τσβετάγιεβα) ή του Παστερνάκ σε οδηγεί να σκεφτείς και να αναλογιστείς τις πτυχές και τα πλαίσια της ύπαρξης γενικώς και της προσωπικής σου ιδιαιτέρως. Αυτή η μεγάλη ρωσική λογοτεχνία διαδραμάτισε μεγάλο πολιτιστικό και πνευματικό ρόλο κατά το παρελθόν και συνεχίζει να διαδραματίζει και σήμερα σε όλο τον κόσμο.  Σε καλεί να σκεφτείς, να ελέγξεις τη στάση σου στην κοινωνική ζωή και να εξετάσεις το ρόλο στου τόσο στην κοινωνία όσο και στην ατομική στου ζωή. Αυτή είναι η μεγάλη δύναμη της ρωσικής λογοτεχνίας, αλλά και της λογοτεχνίας που γράφτηκε στα ρωσικά και σε συγγενείς γλώσσες όπως τα ουκρανικά, τα λευκορωσικά και άλλες.

                                                 «Ο δικός μου Πούσκιν», στα ρωσικά 

Η Μαρίνα Τσβετάεβα (1892-1941) είναι μεγάλη Ρωσίδα ποιήτρια του 20^ου αιώνα. Προερχόταν από πλούσια οικογένεια της Μόσχας και είχε λάβει καλή μόρφωση. Ο πατέρας της Ιβάν ΤσΒετάεφ, ήταν κλασικός φιλόλογος, ο οποίος είχε διδάξει αρχαία ελληνικά, πρότεινε την ίδρυση νέου μουσείου καλών τεχνών στη Μόσχα και έτσι ιδρύθηκε το περιώνυμο «Κρατικό Μουσείο Καλών Τεχνών - Πούσκιν» της Μόσχας το 1912 άνοιξε τις πύλες του. Στην ποίηση η Τσβετάεβα εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1910 (πρώτη δημοσίευση το 1909) και με την έκρηξη της επανάστασης το 1917 έλαβε το μέρος των Λευκών, των φιλοτσαρικών δυνάμεων. Αυτό την εξανάγκασε να φύγει από τη χώρα και να ζήσει στη Δυτική Ευρώπη (1922-1939),  και ιδιαίτερα στο Παρίσι. Επιστρέφει στη Σοβιετική Ένωση το 1939 και το 1941 πεθαίνει με οικτρό τρόπο, αυτοκτονεί.  

Η Τσβετάεβα γράφει για τον Πούσκιν το 1937 ένα σύντομο δοκίμιο, ένα κείμενο που συνδυάζει τις προσωπικές της αναμνήσεις από την παιδική της ηλικία, ουσιαστικά από την ηλικία των δύο ετών και  επεκτείνεται ως και την σύγχρονή της εποχής. Όμως το κέντρο των αναμνήσεων έχει μια Μαρίνα Τσβετάεβα ως τα δέκα της έτη.  Είναι αναμνήσεις από την πρώτη της επαφή με το όνομα Πούσκιν, αλλά και με πίνακες που αναφέρονταν σε αυτόν, αναμνήσεις από διηγήσεις, συζητήσεις, εντολές της μητέρας της και της γκουβερνάντας της για τον ποιητή οι οποίες ελάμβαναν χώρα σε εκείνη την παιδική ηλικία και που έμειναν ανεξίτηλες στην συνείδηση της μικρής Μαρίνας. Αναμνήσεις ακόμα από τα παιδικά παιχνίδια κοντά στο άγαλμα του Πούσκιν στο Τβερσκόι Μπουλβάρ, αλλά και αναμνήσεις από τους άλλους δρόμους της ρωσικής πρωτεύουσας όπως το Νικίτσκι Μπουλβάρ, τις Λίμνες των Πατριαρχών, τις τρείς λίμνες, αναμνήσεις από το σπίτι της Μαρίνας Τσβετάεβα όταν ζούσε μικρή με την οικογένειά της στο κέντρο της ρωσικής πρωτεύσας. Η αφήγηση πλαισιώνεται από την κεντρική αναφορά για το σπίτι, τα δωμάτια και τις ντουλάπες με τα μυστικά τους για τη ρωσική ιστορία και τη ρωσική ζωή.

Το έργο συνδυάζει δύο οπτικές γωνίες και της μικρής ηλικίας αλλά και της μεγάλης ηλικίας, κυρίαρχη στιγμές στιγμές είναι η οπτική γωνία του παιδιού. Η αφήγηση είναι σε πρώτο πρόσωπο.

Αλ. Ναούμοφ «Η μονομαχία του Πούσκιν με τον Νταντές», 1884. Ο Πούσκιν έχει χτυπηθεί και συγκρατείται από δύο, ο ένας είναι στρατιωτικός και ο άλλος πολίτης. Θα πεθάνει σε 40 ώρες. 

Μαζί με αυτές τις αναμνήσεις που ανασύρονται από τη μνήμη για να καταγραφούν και να ειπωθούν  συναντάμε ποιήματα του Πούσκιν, μικρά, όπως το «Στη θάλασσα», τους «Δαίμονες», το «Ντελιμπάς»  ή μεγάλα όπως το «Εβγκένι Ονέγκιν» τα οποία συνδυάζονται με την καθημερινή ζωή των ανθρώπων του σπιτιού της Τσβετάεβα. Κεντρικός ήρωας ο Πούσκιν και παράλληλες ηρωίδες   η μητέρα  και η γκουβερνάντα της. Για τον πατέρα δεν υπάρχει σημαντική αναφορά, θέλοντας να καταδείξει πως άλλος ο ρόλος του άνδρα και άλλος της γυναίκας στην ανατροφή των παιδιών. Όλες οι βόλτες θα γίνουν με την γκουβερνάντα ή την μητέρα, ο πατέρας δεν φαίνεται στην καθημερινότητα του παιδιού. Είναι απόμακρος, δεν φαίνεται το πρόσωπό του, η όψη του γενικώς, η εικόνα και η κορμοστασιά του.

«Η δολοφονία του Καίσαρα», (1875) έργο του Βασίλι Σούρικοφ, το οποίο έβλεπε καθημερινά η Τσβετάεβα στο σπίτι της. 

Ο Πούσκιν για την ποιήτρια αποτελεί σημαντικό σημείο αναφοράς της παιδικής ηλικίας, τόσο για την οριοθέτηση της σχέσης της με τον κόσμο, αλλά και με την ποίηση. Με το άγαλμα του Πούσκιν στο Τβερσκόι Μπουλβάρ συνδυάζεται  η ανάμνηση των παιχνιδιών και των περιπάτων που έκανε στην παιδική της ηλικία. Η Τσβετάεβα έμενε κοντά στο άγαλμα και με τα άλλα παιδιά έκαναν αγώνες για το ποιος θα φτάσει πιο κοντά στο άγαλμα, θυμόταν τα λόγια τους που κανένας δεν μιλούσε για άγαλμα αλλά μετωνυμικά αναφέρονταν στον ίδιο τον Πούσκιν. Τα καθίσουν κοντά στον Πούσκιν για να παίξουν , να μιλήσουν, να τραγουδήσουν., να ξεκουραστούν. Η παιδική ηλικία έχει γράψει με χρυσά γράμματα τον ποιητή στη συνείδησή της.  

Με την εικόνα του Πούσκιν καθορίζεται η απέχθειά της στο ρατσισμό και η αγάπη για τους μαύρους την Αφρικής. «Σε κάθε νέγρο αγαπώ τον Πούσκιν και αναγνωρίζω τον Πούσκιν».  Ο παππούς του Πούσκιν ήταν Αιθίοπας στην καταγωγή και η ένταξή του στην αυλή και στο στράτευμα του Πέτρου του τσάρου της εποχής,  άλλαξε τη μοίρα του και των απογόνων του. Ο Πούσκιν στον πίνακα του Αλεξάντερ Νούμοφ «Η μονομαχία του Πούσκιν με τον Νταντές» (1884) με θέμα την μονομαχία που αποτέλεσε την αιτία θανάτου του, στις αφηγήσεις των ανθρώπων της εποχής αλλά και στο άγαλμα στο Τβερσκόι Μπουλβάρ έχει αφρικανικά χαρακτηριστικά, ιδιότυπα χαρακτηριστικά για τους μαύρους. Η Τσβετάεβα ανακαλύπτει πως η αγάπη του Πούσκιν την απωθεί από τον ρατσισμό και το μίσος, θεωρεί πως αγαπάει του μαύρους και προβάλει αυτή την αγάπη της.

Οι αναφορές της Τσβετάεβα στα ποιήματα του Πούσκιν διακρίνονται από ζωντάνια από ευρηματικότητα και από το ενδιαφέρον στο κείμενο.  Αναφέρεται στο ποίημα «Τσιγγάνοι» και μιλά για τους δύο εραστές τον Αλέκο και τη Ζεμφύρα, αλλά και το γέρο πατέρα της Ζεμφύρας, μιλά για το τραγικό τέλος του έρωτα.  Μαθαίνει τον έρωτα από τα έργα του. Επίσης θα αναφερθεί στο ποίημα «Πολτάβα» για να μιλήσει για τον έρωτα της Μαρίας Κοτσουμπέι με τον Γκέτμαν της Ουκρανίας Ιβάν Μαζέπα (1639-1709) και θα στιγματίσει την προδοσία του Μαζέπα που στην μάχη της Πολτάβας (1709) θα συνταχθεί με τους Σουηδούς εναντίον της Ρωσίας. Όλοι οι μεγάλοι Ρώσοι συγγραφείς, με εξαίρεση τον Μπουλγκάκοφ,  καταλαβαίνουν τη Ρωσία σαν μια χώρα που μπορεί να αφομοιώνει τις διαφορετικές εθνικές δυνάμεις. Έτσι και η Τσβετάεβα. Οι έννοιες των δαιμονικών πάλι περνούν μέσα από την ποίηση του Πούσκιν. Ο δαίμονας όχι πάντα ο αντίχριστος, αλλά ο κακός σύμβουλος.

«Η εμφάνιση του Χρηστού στον κόσμο» (1837-1857), Αλεξάντερ Ιβάνοφ

Στη συνέχεια τα ποιήματα που την απασχολούν είναι όλα αυτά που μιλούν για τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία και στέκεται με σκέψη και αποφασιστικότητα κοντά σε εκείνες τις γυναίκες οι οποίες αντιμετώπισαν με αποφασιστικότητα έναν άνδρα, όπως η Τατιάνα τον Ονέγκιν, στον οποίον αρνήθηκε την αγάπη, γιατί εκείνος παλιότερα, όταν εκείνη ήταν ερωτευμένη μαζί του,  δεν την ήθελε.

Επίσης την απασχολεί η μοίρα του καλλιτέχνη στη ζωή. Αρκετές σκέψεις της για το ποίημα «Στη θάλασσα», στο οποίο μετατρέπει και επεκτείνει το μοτίβο του Πούσκιν:

Αδάμαστη η φύση της ελεύθερης φύσης

της ελεύθερης φύσης του ποιήματος.

 

Η ελευθερία του καλλιτέχνη, του ποιητή είναι το μεγαλύτερο προνόμιο στη ζωή του, έτσι ώστε να δημιουργήσει σπουδαία έργα, έργα που θα αποτυπώσουν το χάρισμα της προσωπικότητας. Η ρωσική λογοτεχνία είναι η λογοτεχνίας της προσωπικότητας, του προσώπου Ο Ρώσος δεν αγαπά την ανωνυμία, αγαπά το άνθρωπο και γι’ αυτό σε αυτόν τον πολιτισμό όλοι έχουν όνομα. Δεν χάνεται το όνομα στην μάζα, στον όχλο, μια έννοια αρνητική για τους Ρώσους ποιητές.

Ο Πούσκιν στο έργο της Τσβετάεβα γίνεται ένας πολύτροπο σύμβολο το οποίο συμφιλιώνει τον άνθρωπο με τον εαυτό του, αλλά και με τους άλλους ανθρώπους. Είναι εκείνη η μορφή που βρίσκεται σε όλα τα σπίτια της ρωσικής αστικής τάξης, αλλά και των στρωμάτων της πόλης, ο οποίος οδηγεί τη ζωή των νέων ανθρώπων στη ζωή. Είναι ο ποιητής που έγραψε για να συνηθίσει τους ανθρώπους στην καλή ζωή, στη ζωή με τα συναισθήματα όπως της αγάπης, του έρωτα, της ζήλειας, της  εκδίκησης, νοητικών ικανοτήτων όπως της αφοσίωσης στη λογοτεχνία και στην ποίηση, στην πίστη στη δύναμη του λαού.  Που δεν έκανε κήρυγμα στα ποιήματά του, αλλά παρουσίασε τη ζωή όπως έχει, τη ρωσική ζωή κυρίως που είναι σκληρή, αδυσώπητη, έντονη,  πολύτροπη μέσασε συνθήκες απάνθρωπες να γίνεται καλύτερη με την παρουσία της γυναίκας και της αγάπης.

Όλα τα ποιήματα του Πούσκιν, για τα οποία κάνει λόγο,  με τις εικόνες που αυτά παρουσιάζουν περνούν από μπροστά της σαν σε μια βεντάλια όλα μαζί και όλα ενωμένα  τα οποία συγχρόνως τα νοιάζει και τα βλέπει όλα μαζί. Όχι σε μια χρονική διαδοχή, αλλά σε μια συγχρονία. Αυτό το κατορθώνει με τη χρήση ονοματικών προτάσεων και την μηδαμινή χρήση επιρρηματικών προτάσεων και ιδίως χρονικών προτάσεων ή χρονικών προσδιορισμών. Δεν καταλαβαίνεις πως εκεί στο αφήγημά της κάτι συμβαίνει κάτι να συμβαίνει με την έντονη παρουσία της χρονικής διαδοχής.

Το 1937 που γράφεται το έργο αυτό η ίδια βρίσκεται σε εξορία στη Γαλλία. Στη Ρωσία γιορτάζεται το έτος Πούσκιν, τα εκατό χρόνια από το θάνατό του  και τότε είναι που αρχίζουν να εκδίδονται τα «Άπαντα» του ποιητή σε δεκαέξι τόμους. Η έκδοση θα ολοκληρωθεί το 1959. Εργάζονται πολλοί φιλόλογοι για την αποκατάσταση του έργου του. Στην αποκατάσταση των ποιημάτων γίνονται και προσπάθεια να αποκατασταθούν σωστά ποιήματα και κείμενα, γι’ αυτό και η ίδια γράφει πως στην Σοβιετική Ένωση διαστρεβλώνουν το έργο του. Ίσως υπήρξαν και τέτοιες απόπειρες. Οι εορτασμοί για τον Πούσκιν καθορίζουν και την στροφή της σοβιετικής πολιτικής προς το έθνος κράτος και την πολιτική οικοδόμησης του σοσιαλισμού σε μια ξεχωριστή χώρα. Το εθνικά χαρακτηριστικά υπερτερούν από τα διεθνιστικά. Όπως έχει επισημανθεί αυτή η στροφή μεταφέρθηκε και στην Ελλάδα με τον Ζαχαριάδη, ο οποίος τότε στις φυλακές της Κέρκυρας γράφει το έργο για τον Κ. Παλαμά.

Η Τσβετάεβα στην εξορία θυμάται τον Πούσκιν, η ίδια είναι   μεγάλο όνομα της ρωσικής ποίησης και θέλει να συμμετάσχει στην προσπάθεια αποκατάστασης της μνήμης. Όμως θυμάται τον Πούσκιν που την επηρέασε στην παιδική της ηλικία. Θυμάται έναν Πούσκιν που ανήκει στα παιδιά, άρα ανήκει σε όλους. Το κείμενο είναι ένα προσωπικό κείμενο γεμάτο ειλικρίνεια και αγάπη. Γράφει το κείμενο και το διαβάζει στους Ρώσους πολιτικούς εξόριστούς της Γαλλίας. Θυμάται τον Πούσκιν γιατί στην εξορία επιθυμεί να θυμηθεί την πατρίδα, να μιλήσει για τους δεσμούς της με την παράδοση όλων των ανθρώπων που είναι Ρώσοι. Μετέχει σε αυτή την κοινότητα και ο Πούσκιν είναι μια καλή αιτία για να το αποδείξει.

  Στα ελληνικά από τις  εκδόσεις Ίκαρος, μετφ. Φώτης Λάμπρινός. Η μετάφραση πολύ καλή!