Ο Δημήτρης Ραυτόπουλος και η εποχή του
Έφυγε πριν λίγες μέρες από τη ζωή η κριτικός Δημήτρης Ραυτόπουλος, πλήρης ημερών 201 ετών και μας θύμισε πάλι την εποχή στην οποία ο ίδιος μεγάλωσε ως κριτικός και ως λογοτέχνης. Ο Ραυτόπουλος παρακολούθησε όλη την μεταπολεμική περίοδο από τις θέσεις της αριστεράς, είτε παραδοσιακής, είτε ανανεωτικής, είτε απλώς σύγχρονης δημοκρατικής αριστεράς την εποχή του. Βεβαίως όσο και να ταυτίστηκε ο ίδιος με την αριστερά, το έργο του ξεφεύγει μάλλον από την παραδοσιακή αυτή αντινομία δεξιά - αριστερά. Μάλιστα το έργο του μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε σαν τέτοιο που προσπαθούσε να βρει συνενώσεις, συνδιαλέξεις με την άλλη πλευρά της κριτικής. Ο Ραυτόπουλος παράλληλα μας δείχνει άνθρωπο που διαρκώς μαθαίνει που συνεχώς ανεβάζει το επίπεδό του και προσπαθεί να ανταπεξέλθει μέσα από τις δυσκολίες της εποχής.
Ξεκίνησε ως κριτικός τη δεκαετία του 1940, αλλά έγινε γνωστός μέσω της Επιθεώρησης Τέχνης τη δεκαετία του 1950. Αν και έμεινε στην ιστορία για την κριτική του στο έργο του Αλ. Κοτζιά «Πολιορκία», έργο που χαρακτήρισε «μαύρη λογοτεχνία» γιατί το μυθιστόρημα αυτό πραγματευόταν και ηρωοποιούσε την αστυνομία και τις ομάδες Χ επί κατοχής, μπόρεσε γρήγορα να αποδεχθεί τις αλλαγές και τις διαφορετικές φωνές της ελληνικής λογοτεχνίας. Αυτό κατά τη γνώμη μου έγινε μπορετό, γιατί ο Ραυτόπουλος έπρεπε να υποστηρίξει τις διαφορετικές φωνές στην αριστερά της εποχής, η οποία απο τη μια εκφραζόταν με μια αριστερά οργάνωση σαν την ΕΔΑ από την άλλη κυριαρχούνταν από έναν σκληροπυρηνικό θεωρητικό πυρήνα που είχε σχέση με το ΚΚΕ και το εξωτερικό. Ο Ραυτόπουλος υποστηρίζει τους συντρόφους του, τον Κουλουφάκο, τον Αναγνωστάκη κ.α. που έχουν προβλήματα με την καθοδήγηση, και από αυτή τη θέση κατανοεί καλύτερα τις διαφορετικές φωνές και στο κόμμα και στην κοινωνία. Ο ίδιος ανήκε στην ομάδα εκείνη που έχαιρε της εκτίμησης της καθοδήγησης, αφού ανήκε στην ομάδα σύνταξης της Επιθεώρησης Τέχνης, ενός σπουδαίου περιοδικού, το οποίο αν και ξεκίνησε με αυστηρά κομματικές απόψεις, στην πορεία αφομοίωσε πολλά δημοκρατικά στοιχεία της εποχής. Και γι' αυτό μεγάλη είναι η προσφορά του Ραυτόπουλου. Όμως ο Ραυτόπουλος θα αποδώσει τα εύσημα σε κατοπινές εποχές στο περιοδικό «Εποχή» που εξέδιδε ο Χρ. Λαμπράκης και είχε διευθυντή τον Άγγελο Τερζάκη. Από αυτό το εξαίρετο περιοδικό, όπως γράφει επηρεάστηκε.
Όταν διαβάζεις παλαιότερα κείμενα του Ραυτόπουλου καταλαβαίνεις τον αγώνα που κάνει για να αποδώσει ορθά, να αποδώσει σωστά την εποχή. Οι απόψεις του αξιόλογες, αλλά παραδοσιακά αριστερές, όμως έντιμες. Δε είναι τέτοιες για να ευλογήσει κάποιους, αλλά γράφει αυτό που πιστεύει. Τα πράγματα αλλάζουν στα νεότερα χρόνια μετά τις κοσμογονικές αλλαγές με την Πτώση του Τείχους του Βερολίνου και την κατάρρευση των Λαϊκών Δημοκρατιών και της ΕΣΣΔ, ο Ραυτόπουλος αποκτά μεγαλύτερη ελευθερία και μεγαλύτερη ανεξαρτησία ως προς τα κοινωνικά δεδομένα της αριστεράς. Η άποψή του γίνεται οξύτερη και από τη σκέψη του δεν ξεφεύγουν κείμενα τα οποία ενώ δεν προσφέρουν κάτι γίνονται ιδιαίτερα γνωστά. Σε αρκετές περιπτώσεις κρίνει και επικρίνει την επίσημη ηγεσία της αριστεράς, φαινομενικά αλλάζοντας και θέσεις. Π.χ για τον Ζαχαριάδη πίστευε το 1967 πως δεν άσκησε εξαναγκασμό στους προπολεμικούς κομματικούς λογοτέχνες να αποδεχθούν το σοσιαλιστικό ρεαλισμό, ενώ τα νεότερα χρόνια φαίνεται να πίστευε το αντίθετο. Παλιότερα οι απόψεις του για τον αγώνα της αριστεράς στην αντίσταση ήταν ιδιαίτερα εξιδανικευμένη, δεν θεωρούσε πως είχε κάνει καθόλου λάθη, και μάλιστα πίστευε πως η ελληνική αντίσταση ήταν η σπουδαιότερη αντίσταση στην Ευρώπη. Στα νεότερα χρόνια φαίνεται να αποδέχεται την αντιφατική οντολογία της ελληνικής αριστεράς κατά την κατοχή, όπως έχει καταγραφεί στο μυθιστόρημα «Ορθοκωστά» του Θαν. Βαλτινού.
Βέβαια αυτό δεν αλλοιώνει την αξία του ως κριτικού, η οποία είναι μεγάλη. Διάβασα με προσοχή το κείμενό του για τον «Άρη Αλεξάνδρου , ο εξόριστος», βιβλίο το οποίο είναι ρεαλιστικό για την ζωή του Αλεξάνδρου στην εξορία και τα τόσα που τράβηξε από την εξουσία, αλλά και από του συντρόφους του κομματικούς, θυμάμαι πως αναφέρεται στον Ν. Κεπέση και στον Μενύχτα οι οποίοι εκβίαζαν ψυχολογικά τους εξορίστους να ταυτιστούν με την κομματική γραμμή. Το βιβλίο αυτό μιλά με καλά λόγια για τον Κονσταντίν Σιμονοφ, Ρώσο συγγραφέα που μετέφρασε ο Αλεξάνδρου και κατάλαβα πως ο Ραυτόπουλος ενδιαφερόταν για την ανθρώπινη μοίρα στις μεγάλες της διαστάσεις και όχι στις καθημερινές λεπτομέρειες.
Τα στοιχεία της κριτικής σκέψης του είναι η παρακολούθηση του έργου του συγγραφέα, αλλά και της ζωής του, αφού ο συνδυασμός των δύο δίνει σωστή απάντηση για το έργο και τον άνθρωπο. Ειλικρίνεια, αναζήτηση δεδομένων και πίστη στις ιδέες που ελευθερώνουν τον άνθρωπο. Στην αρχή ακολούθησε την αριστερά, αλλά στο τέλος της ζωής δεν του έλειψε ο φιλελευθερισμός Αυτό που αγαπούν στον Ραυτόπουλο πολλοί και εγώ είναι η σύνθεση, αυτό που κάποιοι αποστρέφονται είναι πως δεν ήταν πια μονόπλευρος.