Μιχάλης Πάτσης
Γιατί το Γκιάκ;
Η συλλογή διηγημάτων Γκιάκ του Δημοσθένη Παπαμάρκου έγινε τα τελευταία χρόνια το πιο πολυδιαβασμένο ίσως βιβλίο.
Θέμα τους τα διηγήματα έχουν τη ζωή των νέων ανθρώπων μέσα στο μεταίχμιο πολέμου και ειρήνης, ιδιαίτερα του Μικρασιατικού πολέμου. Η ειρήνη τούς δίνει ζωή. Αλλά στα διηγήματα αυτή είναι η συνέχεια του πολέμου. Κάποιες φορές η ειρηνική ζωή φέρνει ανατροπές. Ο μικρασιατικός πόλεμος είναι κομβικός και παραπέμπει στον χρόνο των διηγημάτων αλλά και στην εποχή γενικώς.
Όταν διαβάζουμε τα διηγήματα νομίζουμε πως οι ήρωες δεν μπορούν να ζήσουν αν δεν εκπληρώσουν κάποιο χρέος που έχουν απέναντι στην κοινωνία ή στον συνάνθρωπό τους, τον φίλο τους ή τον φαντάρο που υπηρέτησαν. Αυτή η ιδεατή γραμμή που παραπέμπει στην κοινοτική ζωή των Αρβανιτών και στις σχέσεις μεταξύ τους, δεν είναι άγνωστη και στους άλλους κατοίκους της Ελλάδας. Η λέξη γκιάκ σημαίνει αίμα και παραπέμπει σε πολλές εκδοχές του αίματος, στη συγγένεια, στην θυσία, στην εκδίκηση, στην αρρώστια. Το αίμα σε όλες αυτές τις εκδοχές το συναντάμε στο έργο. Περισσότερο στην εκδίκηση και στις μορφές απόρριψής της.
Ο αδερφός υποχρεώνεται να βρει τον άνθρωπο που σκότωσε την αδερφή, ο γιος υποχρεώνεται να πάρει εκδίκηση για τον πατέρα τους. Ο νεαρός πρέπει να βρει τον συντοπίτη του στην Αμερική, ο Χάρος υποχρεώνεται να φέρει τον άντρα της κοπέλας στη γη. Οι ανθρώπινοι χαρακτήρες ακολουθούν τη μπέσα και το φιλότιμο. Έχουν ένα δικό τους σημείο αναφοράς στο οποίο μένουν πιστοί.
Το θέμα των διηγημάτων είναι πάντα σημαντικό αν και φαίνεται να μην είναι επίκαιρο. Ο άνθρωπος στον πόλεμο και στην ειρήνη. Η στάση ζωής, η αποδοχή ή η απόρριψη των μεγάλων γεγονότων και κρίσεων, η φιλία και ο έρωτας, η δουλειά η φροντίδα των γονέων. Όλα τούτα μαρτυρούν για μια παραδοσιακή ελληνική κοινωνία.
Κάποιος νέος που διαβάζει τα διηγήματα μαθαίνει για τη βίαιη πλευρά της συμμετοχής των Ελλήνων στον πόλεμο και τα εγκλήματα που έκαναν στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Κάποιος που τα διαβάζει όλα αυτά διευρύνεται η σκέψη του όσο να πεις, αν και τα διηγήματα μιλούν λίγο, γιατί μαθαίνει αυτά πολλοί δεν λένε. Ο άνθρωπος ευθύνεται για τις βιαιότητες στον πόλεμο ή το κράτος, ο απλός στρατιώτης ή ο διοικητής, ο άνθρωπος ή ο πόλεμος ο ίδιος που παραλλάσσει τον άνθρωπο; Ή μήπως εδώ η ίδια η οικογένεια με την αγωγή που δίνει στον άνθρωπο ή μήπως ακόμα και η κοινωνία. Η πολιτική. Στα διηγήματα βλέπουμε τον απλό τον μέσο άνθρωπο άλλοτε να χαίρεται για τις δολιοφθορές που κάνει ή να μένει αδιάφορος στους φόνους που διαπράττει, άλλοτε να αντιμετωπίζει το στίγμα της κοινωνίας και να μην μπορεί μέσα σε αυτήν όταν μαθαίνουν πως στον στρατό σκότωσε πολλούς. Ο απλός λαός καταλαβαίνει τη διαφορά ανάμεσα στο φόνο και στο καθήκον. Κάποιοι ήρωες χαίρονται να σκοτώνουν, αλλά αυτό τους οδηγεί στην απομόνωση και στη αυτοδιάψευση.
Τα διηγήματα είναι σύντομα, μπορούν να διαβαστούν εύκολα και σύντομα και πάρει ο αναγνώστης την ιδέα τους. Η καθαρότητα νοημάτων είναι προφανής στα αφηγήματα αυτά.
Η δύναμη των διηγημάτων είναι η λαϊκότροπη αφήγηση. Η λαϊκότροπη αφήγηση (сказ) είναι πολύ χαρακτηριστική. Η αφήγηση αυτή αν και σύντομη είναι πολύ επιμελημένη, προάγει τους χαρακτήρες. Επίσης θα έλεγα και η τεχνική της ανοικείωσης ή καλύτερα του σασπένς. Λαϊκότροπη αφήγηση είναι αυτή που μοιάζει με το λόγο του απλού κόσμου. Αυτό είναι το ιδιαίτερο στοιχείο το οποίο συγκινεί και γοητεύει τον αναγνώστη στο κείμενο αυτό και μάλλον εξαιτίας αυτού τα διηγήματα αυτά έγιναν τόσο γνωστά. Η αφήγηση αυτή είναι ο φωνούμενος ελληνικός λόγος στα Αρβανιτοχώρια της Λοκρίδας, αυτής που ανήκει στην Φθιώτιδα, όχι στη Φωκίδα. Η συνεκτικότητα του λόγου αυτού στο κείμενο στο στόμα των ηρώων μαρτυρά για την αλήθεια των αισθημάτων τους και της παρουσίας τους στη ζωή. Η γλώσσα είναι ζωή. Η λαϊκότροπη αφήγηση είναι αυθεντικός λόγος που σφραγίζει μια εποχή, μια κοινωνία, έναν ήρωα. Ο λόγος αυτός έχει δημιουργηθεί με μεγάλη φροντίδα από τον συγγραφέα.
Η αφήγηση αυτή είναι στοιχείο της λαϊκότητας του έργου, η οποία αποτελεί κατά τη γνώμη μου ένα από τα χαρακτηριστικά της ελληνικής λογοτεχνίας. Με πολύ μεγάλη τέχνη την λαϊκότροπη αφήγηση στις μέρες μας έχει ασκήσει ο Θανάσης Βαλτινός. Είναι μια τεχνική που ποτέ ίσως να ξεκινά με τους δημοτικιστές του 19ου αιώνα, Καρκαβίτσα, Εφταλιώτη, Θεοτόκη, Χατζόπουλο, Καζαντζάκη ιδιαίτερα, αν και θα την βρούμε στα πεζά του Βηλαρά. Και γενικώς στους διαλόγους του Παπαδιαμάντη και Βιζυηνού.
Η λαϊκότητα όταν είναι γνήσια το έργο έχει διάρκεια στο χρόνο. Στις μέρες μας αυτός ο λόγος μπορεί να μην έχει πάντα τα καλύτερα αποτελέσματα. Χρειάζεται να συνδέεται με τον ήρωα και την εποχή, κάτι που είναι ευδιάκριτο στα παραπάνω διηγήματα. Πάντως στο Γκιάκ είναι ένας λόγος νοσταλγικός και ίσως οι αναγνώστες του έργου να είναι οι μεγαλύτεροι σε ηλικία. Μάλλον δύσκολα από τους νεότερους να το διαβάσουν. Μπορεί όμως και όχι, γιατί ο γραπτός λόγος στηρίζεται στη φωνητική που είναι αγαπητή και προσιτή στους νέους.
Ένα άλλο δυνατό στοιχείο του έργου αυτού είναι ο τύπος του αφηγητή. Η αφήγηση είναι πρωτοπρόσωπη και την διενεργεί κάθε φορά ο πρωταγωνιστής ή ο αυτόπτης της ιστορίας. Όμως αυτό δεν έχει σημασία. Σημασία έχει το είδος αυτού του αφηγητή. Είναι ένας απλός, ίσως, όχι ευφυής, αλλά ούτε και χαζός άνθρωπος, ο οποίος κινείται διαρκώς στο έργο. Αυτή η κίνηση του απλού, καθημερινού ανθρώπου, του λίγο αφελούς και του λίγο πονηρού και του λίγο αποφασιστικού και σκληρού αν χρειαστεί προξενεί ενδιαφέρον. Μια κίνηση για να τα βγάλει πέρα στη ζωή του, συμπαρασύροντας τα πάντα δίπλα του. Ο άνθρωπος αυτός ξέρει το συμφέρον του! Δεν διαβάσεις για έναν μεγάλο και σπουδαίο, αλλά για κάποιον με τον οποίον όλοι ταυτίζονται. Ακόμα καμιά φορά μαθαίνει από τα λάθη του, αλλά δεν το παραδέχεται. Πολλές φορές είναι σκληρός και εκδικητικός αν τον πειράξουν, αλλά άλλες φορές υποχωρεί μπροστά στο κακό. Είναι ένας απλός αλλά πείσμων εγωιστής αν χρειαστεί. Αυτά είναι τα στοιχεία του καθημερινού ανθρώπου που πρόσεξε ο αναγνώστης.
Επίσης κάτι που πρέπει να προσεχθεί είναι η απλή, η υποτυπώδης αφήγηση, χωρίς πολλές λεπτομέρειες. Αυτό κάνει τα διηγήματα ενδιαφέροντα. Ο αναγνώστης επικεντρώνεται στα σημαντικό.