Μιχάλης Πάτσης «Αχαρτογράφητοι συγγραφείς»
Διονύσης Κόκκινος,
ένας μαιτρ της πλοκής με κοινωνικό περιεχόμενο
Ο Δ. Κόκκινος (1883-1967) τη δεκαετία του 1920 θεωρούνταν ένας εξαιρετικός πεζογράφος – μυθιστοριογράφος και οι κριτικοί τον έβαζαν δίπλα δίπλα με τον Ξενόπουλο. «Σήμερα δεν έχουμε παρά δύο μυθιστοριογράφους: τον Ξενόπουλο και τον Κόκκινο»1 Η παραπάνω διατύπωση όσο και να είναι «μεγαλεπήβολη» αποτελούσε μια κάποια πραγματικότητα στη σκέψη του κριτικού. Όταν γράφονται αυτά ο Κόκκινος είχε δώσει τα μυθιστορήματα «Φρατζέσκα ντα Ρίμινι», το 1922, «Η κυρία με το άσπρο άλογο», το 1922, «Η μυστική φωλιά», το 1924. Έδωσε αρκετά έργα. Σήμερα φαίνεται να έχει ξεχαστεί μάλλον ως συγγραφέας.
Ο Δ. Κόκκινος εκτός από το λογοτεχνικό, μυθιστορηματικό έργο είχε και σημαντικό θεατρικό έργο. Οι νεότερες ιστορίες λογοτεχνίας δεν ασχολούνται μαζί του.
Το όνομά του βέβαια δεν μπορεί να ξεχαστεί, γιατί το έργο του είναι μεγάλο. Στη ζωή του έκανε και ο ίδιος στροφή προς τη μελέτη της ιστορίας. Ασχολήθηκε με την ιστοριογραφία και εργαζόμενος και ως διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης παρέδωσε πολλά εξαιρετικά ιστορικά δοκίμια με πιο σημαντικό το δωδεκάτομο «Η ελληνική επανάσταση του 1821» (1963).
Με το λογοτεχνικό του έργο είναι ένας κοινωνικός συγγραφέας που αποδίδει μεγάλη σημασία στην πλοκή του έργου και φαίνεται να μελετά πολύ καλά το θέμα και τις τροπές στη ζωή των ηρώων του. Τα διηγήματά του ασχολούνται με τις ανατροπές στην ανθρώπινη μοίρα, με τις αλλαγές που παρατηρούνται στη ζωή του ανθρώπου κατά τη διάρκεια του βίου του. Αυτό είναι σε γενικό πλαίσιο ισχύει και για τα τρία διηγήματα που υπάρχουν σε τόμο αφιερωμένο στον ίδιον από τις εκδόσεις «Νεφέλη» (1992). Είναι αλήθεια πως άλλα έργα του δεν κυκλοφορούν.
Πιο συγκριμένα το «Μια τουφεκιά το γαλάζιο νερό» (1945) υπερισχύει το ερωτικό – κοινωνικό πρόβλημα, στο διήγημα «Ελπίδα» (1967) αναφέρεται στη θέση της γυναίκας στην κοινωνία και το διήγημα «Κυνηγημένος από το νόμο» (1937) με θέμα τον ατομικό βίο του κάθε ανθρώπου σε σχέση με τον ατομικό και κοινωνικό περίγυρό του.
Όμως στα έργα του δεν ασχολείται εις βάθος με κοινωνικά, ψυχολογικά και πολιτισμικά θέματα, για το λόγο αυτό η πλοκή και το πρόβλημα είναι κατανοητά από όλους, αφού παρουσιάζοντα γυμνά. Θα λέγαμε πως ασχολείται με αρίθμηση των κοινωνικών προβλημάτων, αλλά και με την επίδραση αυτών των προβλημάτων στον ανθρώπινο νου και τη συμπεριφορά. Θα ήταν λάθος όμως να πούμε πως δεν θέτει και αυτός τον άνθρωπο στο κέντρο της προσοχής του και όχι την κοινωνική μεταβολή.
Τα διηγήματά του δεν έχουν σκοπό να υπερασπίσουν κάποια ιδεολογία ή φιλοσοφία, αλλά να δηλώσουν την εξαίρετη σημασία της ανθρώπινης παρουσίας στην κοινωνία, και να σκιαγραφήσουν τη βαρύτητα των παθών του ανθρώπου, που σύμφωνα με το έργο του, η ζωή του ανθρώπου περιστρέφεται γύρω από αυτά, την αγάπη και το μίσος, την ιδιοτέλεια και την προσφορά, τη λαγνεία και την κακοήθεια, την αντιζηλία και την αχαριστία, αλλά και την εκδικητικότητα. Περισσότερο ασχολείται με τα πάθη που καταστρέφουν τον άνθρωπο, προσέξει δεν προσέξει ο ίδιος. Και πράγματι ο άνθρωπος είναι δέσμιος αυτών των αρνητικών παθών. Για το καλό δεν υπάρχει θέση στην κοινωνία.
Παντού γίνεται κατανοητή η κυριαρχία της δύναμης του κακού, ενώ το καλό κάνει μεγάλη προσπάθεια για να υλοποιηθεί χωρίς όμως τα αποτελέσματα που θα περίμενε ο αναγνώστης. Μου θυμίζουν τα πρώιμα μικρά διηγήματα του Τσέχοφ. Αλλά και το όλο στήσιμο των διηγημάτων του θυμίζουν πράγματι τη ρωσική λογοτεχνία. Ο χώρος των διηγημάτων, ο χρόνος κάποιες φορές και τα πρόσωπα μας παραπέμπουν στη δύναμη των ρωσικών έργων. Όμως αυτό δεν σημαίνει πως δεν εντάσσει σε αυτά τον ελληνικό τόπο.
Διαβάζοντας το έργο «Μια τουφεκιά στο Γαλάζιο Νερό» καταλαβαίνουμε πως το αγρόκτημα στο οποίο πηγαίνει ο αφηγητής για να ξεκουραστεί, είναι παραθαλάσσιο, κοντά στην Κόρινθο, αλλά μαστίζεται από οικονομικά προβλήματα. Ο δανεισμός έχει καταστήσει το κτήμα αυτό στην περιοχή Γαλάζιο Νερό, απ’ όπου και ο αμφίσημος τίτλος του διηγήματος, καταχρεωμένο στις τράπεζες. Οι ιδιοκτήτες ανήκουν στην παλαιότερη τάξη των γαιοκτημόνων χωρίς εμπορικό δαιμόνιο και έτσι το κτήμα αυτό είναι έτοιμο να εξαγοραστεί αντί πινακίου φακής. Όμως στο διήγημα η πίστη και αγωνία του πατέρα για εξόφληση τραπεζών θα εναποτεθεί στο γάμο της κόρης του Μαύρας με τον πλούσιο επιχειρηματία και γείτονα τον Κουγιουκλή. Το θέμα του θυμίζει τον «Βυσσινόκηπο» (1903) του Τσέχοφ. Και εκεί ο μεγάλος κήπος, ένας φανταστικός κήπος για τη Ρωσία είναι καταχρεωμένος και η μόνη διέξοδος είναι να αγοραστεί από έναν πλούσιο έμπορο που διαθέτει επιχειρηματικά σχέδια. Η ιδιοκτήτρια του Βυσσινόκηπου όμως δεν καταλαβαίνει την κατάστασή της. Νομίζει πως θα είναι αιώνια ιδιοκτήτρια και δεν βλέπει τις επιπτώσεις της συμπεριφοράς της σε ένα νέο οικονομικό περιβάλλον στο οποίο τα χρήματα και όχι η περιουσία παίζουν ρόλο, ενώ στο Γαλάζιο Νερό, αντίθετα, ο παλιός γαιοκτήμονας καταλαβαίνει το τέλος του να έρχεται σύντομα και βιάζεται να παντρέψει την κόρη του. Στα διηγήματα αυτά λες και ο Κόκκινος θέλει να μιλήσει για την εισαγωγή των αστικών σχέσεων στην ελληνική κοινωνία και οικονομία και τις επιπτώσεις τους στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Οι νέες σχέσεις θα εγκατασταθούν, αλλά όχι χωρίς τον αγώνα των απλών ανθρώπων να διατηρήσουν την ανθρωπιά τους. Το θέμα του θυμίζει και το μυθιστόρημα «Οι Σκλάβοι στα δεσμά τους» (1922) του Κ. Θεοτόκη.
Το έργο διαθέτει μια πλοκή που στηρίζεται στην ανατροπή. Νομίζω όμως πως η ανατροπή στον Κόκκινο γίνεται για την αξιοποίηση κοινωνικών θεμάτων. Δεν τον ενδιαφέρει να προάγει την αγωνία, όπως το αστυνομικό μυθιστόρημα, η δική του ανατροπή είναι τελείως διαφορετική. Επιδιώκει τη συμπάθεια του ήρωα. Επιθυμεί τους ήρωές του να ζήσουν στην αξιοπρέπεια με κάθε τρόπο. Αυτοί, οι θετικοί ήρωες, είναι φορείς του ωραίου, του καλού και θα θα επιβιώσουν, αλλά η επιβίωσή τους πραγματοποιείται πάντα μέσα από τη συντριβή! Συνήθως τους παρακολουθούμε μέχρι κάποια στιγμή και σε ένα κομβικό σημείο της ζωής τους τους χάνουμε. Αυτοί φωτίζονται από την προσκοπική διαδικασία της σκέψης μας, δηλαδή της ικανότητας να προμαντεύει το μέλλον.
Στο «Γαλάζιο Νερό», τελικά ο γάμος θα αποτραπεί αφού ο επίδοξος αρραβωνιαστικός θα χάσει τη ζωή του με έναν μυστηριώδη αλλά ξεκάθαρο τρόπο, δεν γνωρίζουμε την εξέλιξη, γιατί ο θάνατός του αποτελεί συνειδητή πράξη κάποιων ηρώων. Όμως συμπαθούμε τους ήρωες για τις απονενοημένες ενέργειες τους.
Στην «Ελπίδα», η νεαρή γυναίκα θα βγει από την κοινωνική απάτη και αναλγησία του εργοδότη της, θα χάσει το παιδί της και θα ξαναβρεθεί με τον νεανικό της έρωτα, αλλά και εδώ οι ήρωες παρουσιάζονται ανίσχυροι, αδύναμοι και ντροπιασμένοι.
Στο διήγημα «Κυνηγημένος από το νόμο» ένας απόμαχος των βαλκανικών πολέμων, πρώην πλούσιος άνθρωπος, αγωνίζεται να βγάλει το μεροκάματό του με πολύ έντιμο και άψογο τρόπο, όμως όταν προκύψουν δολοπλοκίες εις βάρος του αυτός θα εξαναγκαστεί να παραδεχθεί παράτυπες και παράνομες πράξεις που έκανε κατά το παρελθόν, εξαιτίας των κοινωνικών προβλημάτων. Και σε αυτό το διήγημα διακρίνουμε τη μεταστροφή της τύχης, αλλά και πάλι δεν γνωρίζουμε ποια θα είναι η μοίρα αυτού του ανθρώπου.
Τα έργα του Κόκκινου είναι αξιόλογα γιατί θέτουν στο κέντρο της προσοχής τους, τις τροπές της μοίρας του ανθρώπου που δεν έχουν όμως γνωστή κατάληξη. Ο άνθρωπος είναι ένα ον που με τις δικές του ενέργειες ακολουθεί το δρόμο που αυτός επιλέγει, αλλά δεν μπορεί να ξεφύγει από το κοινωνικό πλαίσιο, το οποίο του θέτει αυστηρούς όρους και πλαίσια. Ο βίος του ανθρώπου μοιάζει με την άνοδο ή την κάθοδο σε ένα τόπο άλλοτε παράλογο, άλλοτε βασανιστικό, άλλοτε περίεργο. Σε αυτούς τους κόσμους ο άνθρωπος δεν βρίσκει λύτρωση. Δεν υπάρχει στο έργο του η έννοια του happy ending του «καλού τέλους». Μάλιστα σε αυτά απουσιάζει το τέλος, κάτι που τα κάνει σύγχρονα. Λες και η πρόζα του υπενθυμίζει γυμνές αλήθειες, χωρίς τον μανδύα της ιδεολογίας και της φιλοσοφίας.
25.12.2020
1Κλέων Παράσχος, Ο Μυθιστοριογράφος, εφημ. Η Ελληνική, 28.12.28, (Από το βιβλίο Διονύσης Κόκκινος Μια τουφεκιά στο γαλάζιο νερό, εκδ. Νεφέλη, 1992, σ. 196)