Ν. Καζαντζάκης και Β. Σερζ

Συναντήσεις στη Σοβιετική Ρωσία

Ο Ν. Καζαντζάκης, όταν ταξίδεψε στη Μόσχα το 1928-29, συναντήθηκε με τον Β. Σερζ στην πόλη αυτή, καθώς και στο Λένινγκραντ και είχε μάλιστα συζητήσεις μαζί του.  Η εξέταση της σχέσης Καζαντζάκη – Σερζ μας βοηθά  σήμερα να δούμε από διαφορετικές πλευρές και οπτικές γωνίες το έργο του Καζαντζάκη, αλλά και να μάθουμε τις σκέψεις και των δύο συγγραφέων για θέματα της εποχής που έχουν όμως βαρύτητα ως τη σημερινή εποχή.

Η γνωριμία τους έγινε χωρίς ιδιαίτερους τύπους, αφού ο Σερζ είχε απευθυνθεί τον Παναΐτ Ιστράτι για βοήθεια και ο ελληνορουμάνος συγγραφέας απλόχερα την είχε δώσει. Επομένως η γνωριμία του έγινε με τη συμβολή ενός μεγάλου συγγραφέα της εποχής και ενός «σπουδαίου συμπατριώτη μας», όπως τον  αποκαλούσε ο Καζαντζάκης, του Παναΐτ Ιστράτι.

Ο Σερζ εκείνη την περίοδο Ιούλιο 1928 – Φεβρουάριο 1929  αντιμετώπιζε μεγάλο πρόβλημα το οποίο έμεινε γνωστό ως «υπόθεση Ρουσσακόφ».  Λίγο πιο πριν, ήταν αρχές 1928, είχε διαγραφεί από το κόμμα και είχε φυλακιστεί, τον Μάρτιο εκείνης της χρονιάς, στα πλαίσια της  πολιτικής του Στάλιν για περιορισμό της δύναμης των οπαδών του Τρότσκι. Ο Σερζ θεωρούνταν οπαδός του Τρότσκι την εποχή εκείνη. Είχε μεσολαβήσει και τον είχε βγάλει από την φυλακή ο Π. Ιστράτι τον Μάιο της ίδιας χρονιάς.

Ο πεθερός του, ο  Ρουσσακόφ, που ζούσε στο Λένινγκραντ,  είχε χάσει δύο δωμάτια από το κοινοβιακό διαμέρισμα στο οποίο διέμενε, από μια νεαρή, μέλος της κομσομόλ, η οποία μάλιστα τον είχε χαστουκίσει. Εκείνος αντιμετώπιζε πρόβλημα αξιοπρεπούς διαβίωσης αφού μαζί με τον Ρουσσακόφ έμεναν και οι κόρες του με τους γαμπρούς του και ο χώρος διαβίωσής του ήταν φοβερά περιορισμένος. Αν λάβουμε υπόψη πως τον  αντιμετώπιζαν και σαν συμπαθούντα της αριστερής  αντιπολίτευσης, το θέμα γινόταν πιο περίπλοκο.  Για την υπόθεση αυτή και για το λόγο πως πίσω από την αφαίρεση των δωματίων από τον Ρουσσακόφ έβλεπαν δίωξη ενός παλιού αγωνιστή, ίσως τροτσκιστή, την εποχή εκείνη ξέσπασε μεγάλο σκάνδαλο. Ο Π. Ιστράτι ενεπλάκη στην υπόθεση ενεργά. Μίλησε, έγραψε γράμματα στο δικαστήριο, σε εφημερίδες, μεσολάβησε στον Καλίνιν, τον πρωθυπουργό της ΕΣΣΑ, για να δεχθεί τον Ρουσσακόφ. Όλα αυτά το χρονικό διάστημα 1928 - 1929, όταν ο ελληνορουμάνος συγγραφέας, μαζί με τον Καζαντζάκη βρίσκονταν στην ΕΣΣΔ και επιθυμούσαν να γράψουν ένα τετράτομο έργο για τη χώρα. η σοβιετική πλευρά απ’ την άλλη δεν υπαναχωρούσε και στο τέλος κατηγόρησαν τον Ρουσσακόφ για αντικοινωνικό στοιχείο, που θα ήταν καλό να μην υπήρχε στη ζωή. Αυτά Ιανουάριο – Αρχές Φεβρουαρίου 1929.

 Ενώ συνέβαιναν αυτά,  ο Καζαντζάκης δεν ασχολήθηκε καθόλου με  αυτήν την υπόθεση, γιατί  θεωρούσε την υπόθεση Ρουσσακόφ, ένα μεμονωμένο γεγονός, όπως έλεγε το οποίο δεν μπορούσε να επιβαρύνει την ΕΣΣΔ.

Ο Σερζ φιλοξένησε τους δύο συγγραφείς (Ιστράτι - Καζαντζάκη) στο Λένινγκραντ τον Ιούνιο του 1928. 

«Ιουνίου 22. Ο Κ. [αζαντζάκης] και ο Ιστράτι πηγαίνουν λίγες μέρες στο Λένινγκραντ. Πρώτη αντάμωση του Κ. με τον Victor Serge και τον Νικόλα Κλιούεφ»[i].

Ο ίδιος ο Β. Σερζ μας αναφέρει, στο έργο του «Από την Επανάσταση στον Ολοκληρωτισμό (Αναμνήσεις ενός Επαναστάτη, διεθνώς)» (1943) πως στο σπίτι του Ιστράτι στο Μπικόβο, (Μπέκοβο το λέει ο Πρεβελάκης), κοντά στη Μόσχα, είχε πάει μερικές μέρες πριν φτάσουν στο Λένινγκραντ, δηλαδή πριν τις 22 Ιουνίου του 1928. Γράφει μάλιστα εκεί, πως επειδή στο Λένινγκραντ τον αναζητούσε ο εισαγγελέας, αυτός είχε καταφύγει στο Μπικόβο σ’ του Παναΐτ Ιστράτι για βοήθεια. Ο Ιστράτι ήταν πολύ γνωστός στη Ρωσία της εποχής, λογιζόταν μεγάλος φίλος της ΕΣΣΔ και όλοι τον άκουγαν.

 Στο έργο αυτό ο Σερζ δεν αναφέρει  τίποτα για τον Καζαντζάκη, αποσιωπά την ύπαρξή του, αν και γνωρίστηκε με εκείνον. Ο Σερζ γνωρίστηκε προσωπικά με  τον Ιστράτι από το Νοέμβρη του 1927, στο Λένινγκραντ, όταν είχε πάει εκεί ο Ιστράτι, ενώ με τον Καζαντζάκη τον Ιούνιο του 1928.  

Οι σχέσεις τους, οι σχέσεις Καζαντζάκη – Σερζ, όπως μας παραδόθηκαν από τους ιστορικούς του έργου του Καζαντζάκη, αλλά και από τις μεταξύ τους σημάνσεις ή αποσιωποιήσεις,  φαίνεται πως δεν ήταν ιδιαίτερα καλές, κάτι που προφανώς ισχύει.  Σήμερα όμως αξίζει    να τις διαλευκάνουμε περισσότερο.

Μαθαίνουμε από την Ελένη Σαμίου:

«Ζήσαμε στο σπίτι του (του Σερζ, Μ.Π.), στο Λένινγκραντ, μερικές μέρες, αλλά ο Σερζ φαίνεται πως δεν είχε εμπιστοσύνη στην κρίση ενός ποιητή, που είχε μάλιστα πολύωρες κουβέντες με έναν άλλον ποιητή και μυστικό, τον Νικολάι Κλιούεφ»[ii].

Η Ελένη Σαμίου – Καζαντζάκη, η οποία υποστηρίζει τα παραπάνω, νομίζω δεν ήταν παρούσα στη συνάντηση Καζαντζάκη – Κλιούεφ,  αφού αυτή η συνάντηση πραγματοποιήθηκε στο Λένινγκραντ,  τον Ιούνιο του 1928, ενώ η ίδια έφτασε στη Μόσχα τον Αύγουστο της ίδια χρονιάς. Το κείμενό  της βασίζεται σε αφηγήσεις του Καζαντζάκη ή του Ιστράτι. Γι’ αυτό εντύπωση προξενεί το πρώτο μέρος της αφήγησης της «Ζήσαμε στο σπίτι, στο Λένινγκραντ, μερικές μέρες». Γιατί γράφει «ζήσαμε» πρώτο πληθυντικό;  Έζησε και αυτή στο σπίτι του Σερζ ή όχι.   

 Η αλήθεια είναι πως η ίδια έζησε στο σπίτι του Σερζ, όχι τότε, αλλά όπως μπορούμε σήμερα να μάθουμε στα τέλη Δεκεμβρίου του 1928, μετά το ταξίδι των συγγραφέων, Καζαντζάκη – Ιστράτι στο Νότο της Σοβ. Ρωσίας. Δηλαδή μετά από το ταξίδι που όπως μαθαίνουμε φιλονίκησαν.

Από την αλληλογραφία Ιστράτι – Ρολλάν μαθαίνουμε πως στις 30 Δεκεμβρίου του 1928 οι Ιστράτι, Μπιλιλί, Καζαντζάκης, Σαμίου βρίσκονται στο σπίτι του Βικτόρ Σερζ  και  της Λιούμπας, της γυναίκας του Σερζ και του Ρουσσακόφ στο Λένινγκραντ και από εκεί στέλνουν καρτ ποστάλ με ευχές για το νέο 1929 έτος στον μεγάλο γάλλο συγγραφέα Ρομαίν Ρολλάν. 

«Μερικές ψυχές γεμάτες ενέργεια και ελπίδα, συμπεριλαμβανομένης και της δικής μου ενωμένες στο σπίτι του Βικτόρ Σερζ Κιμπάλτσιτς σας ευχόμαστε για αυτήν την ημέρα υγεία και δύναμη. Παρόμοια ευχόμαστε στην κυρία Madeleine καθώς και στον πατέρα του κ. Ρολλάν »[iii]. Ακολουθούν οι υπογραφές: « Παναΐτ Ιστράτι – Μπιλιλί – Λιούμπα - Βικτόρ Σερζ – Βικτόρ Σερζ – Ν. Καζαντζάκη –  Ε. Σαμίου».

Ο Π. Πρεβελάκης γράφει για τη σχέση Ιστράτι – Καζαντζάκη:

«Τέλη Δεκεμβρίου. Ο Ιστράτι βρίσκεται μπερδεμένος στην περιλάλητη υπόθεση Ρουσσακώφ….Ο Κ.[αζαντζάκης] απέχει από αυτή την ιστορία, ο Ιστράτι εξοργίζεται. Οι δύο φίλοι χωρίζουν «δίχως να δώσουν τα χέρια»»[iv]

Μα αν πράγματι ο Ιστράτι στα τέλη Δεκεμβρίου είχε εξοργιστεί με τον Καζαντζάκη, πώς είναι δυνατόν να είναι μαζί στο σπίτι του Ρουσσακόφ στο Λένινγκραντ και να στέλνουν γράμμα στον Ρολλάν;  Μήπως ο Ιστράτι βάζει στην καρτ –ποστάλ αυθαίρετα το όνομα του Καζαντζάκη; Αλλά τότε γιατί η Σαμίου μας λέει πως «ζήσαμε στο σπίτι του Σερζ στο Λένινγκραντ»; Αυτή είναι η περίοδος που θα μπορούσαν να ζήσουν όλοι μαζί στο σπίτι του Σερζ.

Νομίζω πως η εξέλιξη των σχέσεων Καζαντζάκη – Ιστράτι δεν παρουσιάζεται με τον σωστό τρόπο από τους φίλους του έλληνα συγγραφέα την εποχή εκείνη.  Το ίδιο ισχύει και για τον Σερζ.   Αν  ο Καζαντζάκης πράγματι δεν ήθελε να αναμειχθεί στην υπόθεση Ρουσσακόφ, δεν απορρέει καθόλου από αυτό, πως  επέδειξε λιγότερη δύναμη ψυχής και αυταπάρνηση αφού φιλοξενούνταν τότε στο σπίτι αυτού του διωκόμενου ανθρώπου και σε ένα βαθμό τον υποστήριζε, έστω και δια της παρουσίας του.

Καταλαβαίνουμε πως αυτό που λέει ο Πρεβελάκης,  ότι οι  Ιστράτι – Καζαντζάκης χώρισαν δίχως να δώσουν τα χέρια στα τέλη Δεκεμβρίου δεν είναι σωστό, αφού οι δυο τους φιλοξενούνται στο σπίτι του Σερζ στο Λένινγκραντ. 

Βέβαια σήμερα υπάρχει μια μεγάλη διαφορά στην εξέταση της εποχής. Για τον Πρεβελάκη και τη Σαμίου ήταν επιβεβλημένο ο Καζαντζάκης να μην έχει σχέσεις με τον Ιστράτι ή τον Σερζ, διότι αυτοί ήταν άνθρωποι  που είχαν προβλήματα με την ΕΣΣΔ και τους κομμουνιστές και ως εκ τούτου δεν ενέπνεαν καμία εμπιστοσύνη. Αυτό προκύπτει από πολλά κείμενα του Πρεβελάκη.  Ήταν πράγματι έτσι τα πράγματα όπως τα περιγράφει ο Πρεβελάκης ή η Σαμίου; Έχω πολλές αμφιβολίες.  

Σήμερα απεναντίας ο Σερζ είναι στα μάτια της κοινωνίας ένας αγωνιστής, ένας εξαίρετος άνθρωπος, επομένως η αναζήτηση των σωστών σχέσεων του Καζαντζάκη με εκείνον είναι σημαντικό θέμα.

Τότε, λοιπόν, στα τέλη του 1928 η Ελένη Σαμίου με τον Καζαντζάκη είχαν  φιλοξενηθεί μαζί στο σπίτι του Βικτόρ Σερζ και όχι τον Ιούνιο της ίδια χρονιάς που μας ωθούσε να καταλάβουμε η Ελένη. Για τούτη τη συνάντηση που μόλις τώρα γράψαμε δεν γίνεται πουθενά λόγος στο έργο της Ελένης Καζαντζάκη. 

Αλλά τότε γιατί γίνεται αυτό; Γιατί η Σαμίου αποσιωπά τη συνάντηση;   

Η Ελένη Σαμίου αλλά και ο Πρεβελάκης, εκείνη την εποχή, την εποχή του Ψυχρού Πολέμου, ήθελαν να καταδείξουν με τα γραφτά τους ή τα σημειώματά τους  πως ο Καζαντζάκης με τον Ιστράτι είχαν   φιλονικήσει  και είχαν απομακρυνθεί, βρίζοντας σχεδόν, ο ένας τον άλλον, αμέσως μετά τη λήξη του ταξιδιού στο Νότο της Ρωσίας, στις 19 Δεκεμβρίου 1928. Ήθελαν να πουν  πώς να, ο Καζαντζάκης δεν είχε καμία σχέση με τους επικριτές της ΕΣΣΔ   και ναι μεν μπορεί οι δυο άνθρωποι Ιστράτι – Καζαντζάκης  να βρέθηκαν μαζί, να ήταν φίλοι, αλλά όταν ο Ιστράτι έθεσε θέματα στη χώρα, ο Καζαντζάκης αμέσως απομακρύνθηκε από εκείνον. Πολύ περισσότερο ήθελαν να δείξουν πως δεν υπάρχει καμία σχέση με τον Σερζ για τον οποίον υπήρχε η χειρότερη άποψη από την σοβιετόφιλη αριστερά της εποχής, αφού συνδεόταν με τον Τρότσκι και είχε διωχθεί στην ΕΣΣΔ και από την ΕΣΣΔ.     

Για το λόγο αυτό και η Σαμίου  και  άλλοι  παρουσιάζουν τα γεγονότα της εποχής με αυτόν τον τρόπο. Αυτοί ερμηνεύουν τον Καζαντζάκη με έναν ιδιαίτερο τρόπο που δεν ξέρω αν είναι πάντα αληθής, αν και άντεξε στο χρόνο. Τα κείμενα που έχουν γραφεί για τον Καζαντζάκη από μελετητές που εξετάζουν την πολιτική του εμπλοκή με την ΕΣΣΔ παρουσιάζουν πάντοτε αυτή την μερική ή ολική αποσιώπηση γεγονότων ή πράξεων. Αλλού παρουσιάζεται το φαινόμενο της ελλιπούς ερμηνείας ή της παρερμηνείας γεγονότων.   

Η Ελένη Καζαντζάκη – Σαμίου υπήρξε σίγουρα πολύ έξυπνη γυναίκα και συγγραφέας. Με το πέρασμα του χρόνου, όταν τα κείμενά της παρουσιάζονται στο κοινό της Ελλάδας θέλει να παρουσιάζει τον Καζαντζάκη «ασυμβίβαστο», όταν παρουσιάζει το βιβλίο της στην Ευρώπη, θέλει να δείχνει πως ο Καζαντζάκης έμοιαζε με τους «αντιφρονούντες» της δεκαετίας του 1970. Η Σαμίου θέλει να διατηρήσει την καλή φήμη του Καζαντζάκη και κάνει ό,τι μπορεί κατά τη γνώμη της για τη διάδοση του έργου του.

Η ίδια θέλει να διαδώσει τον Καζαντζάκη. Σκέφτεται αν πει στην Ελλάδα πως ήταν ασυμβίβαστος άνθρωπος, σε μια χώρα που το ηρωικό στοιχείο είναι έντονο ο Καζαντζάκης θα έχει διάδοση. Αν πει  τη Γαλλία πως ήταν αντιφρονούντας, σε μια χώρα που οι πολιτικές ελευθερίες είναι πολύ έντονες ο συγγραφέας θα γίνει πιο εύκολα αποδεκτός.  Το θέμα που διαχειρίστηκε   η Σαμίου είναι αν ένας συγγραφέας πρέπει να απηχεί την εποχή του ή θα πρέπει να ακολουθεί τις πίστες του πηγαίνοντας ενάντια στην εποχή του. Ο Καζαντζάκης ήταν πάντως σε γενικές γραμμές συγγραφέας της δεύτερης περίπτωσης, όχι της πρώτης. Εμείς σήμερα αν συζητούμε το θέμα, θέλουμε να μάθουμε ολόκληρη της αλήθεια και όχι αναγκαστικά να τον κάνουμε επίκαιρο στη δική μας εποχή, κάτι που αντικειμενικά θα γίνει, αλλά μας ενδιαφέρει πώς σε εκείνη την μακρινή περίοδο της δεκαετίας του 1920 εκφράστηκε και τι εξέφρασε.

Αναρωτιέμαι αυτά που γράφηκαν ή αποσιωπήθηκαν  για τον ίδιον,  τον Ιστράτι και τον Σερζ, ήταν απόψεις και του ίδιου του Καζαντζάκη ή ήταν μόνο δικές τους; Πιστεύω πως ήταν κυρίως απόψεις των συγγραφέων που τον παρουσίασαν  και όχι του Καζαντζάκη. Αφού ο ίδιος μάς άφησε γενικώς την αντίθετη άποψη. Ότι ως το τέλος της ζωής του σκεφτόταν τον Ιστράτι, για τον  οποίον κανένας δεν μιλούσε τότε,  το 1956, ότι σκεφτόταν τον Νικολάι Κλιούεφ, τον μόνο ίσως ρώσο αντιφρονούντα ποιητή του 1928, ο οποίος την εποχή που γράφει ο Καζαντζάκης το 1956 έχει εκτελεστεί και είναι πλήρως αποσιωπημένος, αλλά και τον Βικτόρ Σερζ όταν αφέθηκε ελεύθερος από την ΕΣΣΔ τον προσκάλεσε στην Αίγινα.

Νέα Ιωνία  21.8.2018

---

[i] Καζαντζάκης, Ν.  400 Γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη, Αθήνα 1984,  σ. 21

[ii] Ελένη Καζαντζάκη, Νίκος Καζαντζάκης ο ασυμβίβαστος Αύγουστος 1977, σ. 272

[iii] Correspondance integrale. Panaït Istrati – Romain Rollan, 1919-1935, Etablie et Annotee par Alexandre Talex, Preface de Roger Douon, Bibliothèque Nationale, Paris, Décembre 1989 - Αλληλογραφία Ιστράτι – Ρολλάν, σ. 296, επιστολή 214, «Λένινγκραντ 30 Δεκεμβρίου 1928»

[iv] Καζαντζάκης, Ν.  400 Γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη, Αθήνα 1984,  σ. 22