Μιχάλης Πάτσης
Το Ρηγγίνα Λέζα είναι ένα από τα πολλά ζακυνθινά μυθιστορήματα του Γρηγορίου Ξενόπουλου γραμμένο τα έτη 1936 – 37. Αναφέρεται στην παρουσίαση μιας ζακυνθινής κοπέλα η οποία αγάπησε, ερωτεύτηκε το Διονύσιο Σολωμό. Αλλά εμμέσως αναφέρεται και στη σχέση του Σολωμού απέναντί της.
Το μυθιστόρημα αυτό έχει πολλά από τα χαρίσματα της γραφής του Ξενόπουλου, τη στρωτή, απλή, κατανοητή γλώσσα, την κατανοητή γραφή, την πίστη στη δυνατότητα σκιαγράφησης όλης της ζωής μέσω του μυθιστορήματος, ο Ξενόπουλος δεν αφήνει κάτι που να μην μπορεί να το περιγράψει μέσω του μυθιστορήματος, την περιγραφή της ελληνικής κοινωνίας της εποχής και ιδίως της ζωής στη Ζάκυνθο, τη σκιαγράφηση των χαρακτήρων με μοναδική ευρηματικότητα.
Ο μύθος εκτυλίσσεται στη Ζάκυνθο τα έτη λίγο πριν την έναρξη της ελληνικής επανάστασης ως τα τέλη της δεκαετίας του 1820. Ο Ξενόπουλος έχει μια ενδιάθετη πίστη στην παράδοση της Ζακύνθου και της Ελλάδας. Νομίζω δημιουργεί αυτό το έργο για να μιλήσει για μια πτυχή της ζωής του Σολωμού που υπήρξε άγνωστη. Ο ποιητής είναι γνωστός για τον μοναχικό του βίο, τη δικαστική διαμάχη με τον ετεροθαλή αδερφό του, την αγάπη του για το ποτό, τη ζωή στην Ζάκυνθο και στην Κέρκυρα μαζί με τις εργασίες του εκεί, αλλά είναι άγνωστη η ερωτική ζωή του Σολωμού, η ερωτική του διάσταση παρέμενε στην αφάνεια. Η ερωτική ζωή είναι πολύ αναγκαία και μελέτη της αποκαλύπτει αρκετές διαστάσεις της προσωπικότητας του ανθρώπου. Ο Σολωμός και οι γυναίκες είναι ένα θέμα πολύ ενδιαφέρον αλλά πολύ λίγα ξέρουμε ακόμα και σήμερα.
Ο Ξενόπουλος έχει μελετήσει το θέμα του και νομίζω πως βασικά στοιχεία του μύθου του έργου του ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Γνωρίζει την παράδοση της Ζακύνθου πολύ καλά και μάλιστα αναφέρεται σε μια σειρά από ενδιαφέροντα φιλολογικά στοιχεία τα οποία μπορούν να συμβάλουν στην κατανόηση του Σολωμού στα συμφραζόμενα της ζακυνθινής ζωής και πολιτισμού. Η ζωή στη Ζάκυνθο με τις γιορτές, την επικοινωνία, τις συνάξεις στα σπίτια, τους χορούς, τα καταστήματα, τα επαγγέλματα, τα αρχοντικά, οι δρόμοι, το λιμάνι και τα ήθη και έθιμα των ανθρώπων είναι ιδιαίτερη και ξεχωριστή. Μέσα σε αυτή τη ζωή μεγάλωσε και έδρασε ο Σολωμός.
Σκοπός του συγγραφέα είναι να παρουσιάσει την προσωπικότητα της νεαρής Ρηγγίνας Λέζα σε όλες τις διαστάσεις της και να προκαλέσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη να εμβαθύνει και να μελετήσει μόνος του τις σχέσεις των δύο ηρώων Ρηγγίνας και Διονυσίου Σολωμού. Εκείνο που μένει μετά την ανάγνωση είναι ο ιδιαίτερος χαρακτήρας και η ξεχωριστή προσωπικότητα της Ρεγγίνας. Επίσης η αγάπη και αφοσίωση που έτρεφε για τον Σολωμό, η υπευθυνότητα και η εξυπνάδα της, η πίστη στην πατρίδα και στον αγώνα για την Ελευθερία. Η Ρηγγίνα είναι η ηρωίδα που θυμίζει τη ρομαντική, αφοσιωμένη ηρωίδα, αλλά παράλληλα είναι δημιουργημένη με λεπτότητα, καλλιέργεια και απλότητα. Τα πάθη είναι εμφανή αλλά μάλλον σιωπηρά στην Ρεγγίνα, ενώ στο Σολωμό εκφράζονται μόνο με λογική μορφή μέσω του λόγου και της έκφρασης. Το ειδύλλιο μεταξύ τους υπήρξε πνευματικό και η Ρηγγίνα τρέφει άδολη αγάπη για τον ποιητή και παρακολουθεί το Σολωμό ως ένθερμη υποστηρίκτρια στις πνευματικές του αναζητήσεις, ως σύμβουλος στην καθημερινή του ζωή, ως άνθρωπος που τον νοιάζεται και ενδιαφέρεται γι’ αυτόν. Η Ρηγγίνα είναι τολμηρή και δυναμική, ενώ ο Σολωμός άτολμος ως προς τα ερωτικά και εσωστρεφής. Συγκινείται και κινείται από τις μεγάλες ποιητικές ιδέες του. Ο Σολωμός είναι λιγότερο εκδηλωτικός και ως προς τα ερωτικά θέματα μάλλον δείχνει δειλία και αδιαφορία. Φαίνεται αφοσιωμένος στο πνευματικό του έργο. Είναι άραγε σωστή η προσωπογραφία του Σολωμού; Είναι μία μαρτυρία και παρουσιάζει μία από τις πτυχές της.
Το μυθιστόρημα παρουσιάζει και τις συνθήκες προετοιμασίας και συγγραφής των πρώιμων ποιημάτων του Σολωμού, ιδίως η «Φαρμακωμένη», «Ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν», «Ωδή εις τον θάνατον του Λόρδου Μπάυρον». Τα έργα αυτά δημιουργούνται με την έμπνευση του ποιητή. Η Ρεγγίνα όμως σχολιάζει με μεγάλη προσοχή και φροντίδα τα έργα του. Στις συζητήσεις του δίνει οδηγίες.
Η Ρηγγίνα Λέζα σκιαγραφείται ως μια προσωπικότητα με μεγάλη σύνθεση ενδιαφερόντων, ζωντανό πνεύμα, ζωηρή νόηση, κοντά στη ζωή του απλού λαού και των ανθρώπων του νησιού της, με πνευματικά ενδιαφέροντα και αγάπη για τις τέχνες, με ευαισθησία και αγάπη προς την οικογένεια και τις παραδόσεις. Είναι κοπέλα που σέβεται τη μάνα και τον πατέρα, γνωρίζει πώς να ξεπερνά τις δυσκολίες της ζωής με οδηγό την αξιοπρέπεια και την τιμή.
Νομίζω πως ο Ξενόπουλος σκιαγραφεί την Ελληνίδα κοπέλα με αυτά τα στοιχεία και όχι μόνο την ζακυνθινή ή επτανήσια, γιατί η σκιαγράφησή της είναι πολύ δυνατή. Αυτή η δύναμη φαίνεται στο διάλογό της με τον Σολωμό και στις συμβουλές που του δίνει σχετικά με τη στάση που πρέπει να κρατήσει στη δίκη για την κληρονομιά.
Η μητέρα του Σολωμού Αγγελική Νίκλη προς το μέλος της ζωής του πατέρα του ποιητή, του γερο-Σολωμού τα είχε φτιάξει με έναν Λεονταράκη, τον οποίον και παντρεύτηκε μετά τον θάνατό του. Όταν ακόμα ζούσε ο γέρο Σολωμός έκανε και ένα τρίτο γιο. Τα αδέρφια Σολωμού δεν τον δέχθηκαν σαν γνήσιο αδερφό τους. Ο γιος αυτός λοιπόν της Αγγελικής ζήτησε να αναγνωριστεί αμφιθαλής, δηλαδή γνήσιο τέκνο του γέρο Σολωμού και αδερφός των αδελφών Σολωμού Διονύσιου και Δημητρίου. Σκοπός του ήταν να μοιραστεί μαζί τους την περιουσία του κόντε Σολωμού. Αυτό όμως δεν έγινε αποδεκτό από τα άλλα αδέρφια και ξεκίνησαν έναν μεγάλο δικαστικό αγώνα, ο οποίος θα απομακρύνει κατόπιν το Σολωμό από τη Ζάκυνθο και θα τον βάλει σε μεγάλες περιπέτειες ζωής. Σε αυτό το δικαστικό αγώνα αναγκαστικά θα μιλούσαν και για τη μάνα τους.
Η μάνα τους ενόσω ζούσε ο γέρο Σολωμός τα είχε με τον Λεονταράκη όπως ισχυρίζονταν τα αδέρφια ή αυτός ο τρίτος γιος ήταν γιος του Σολωμού όμως υπεράσπιζε ο ίδιος; Το πρόβλημα μεγάλο. Ιδίως γιατί όλοι ήξεραν πως ο γιος ήταν παιδί του Λεονταράκη.
Η Ρηγγίνα με ένα ύφος αλήθειας αλλά κει γεμάτη με ρομαντική πίστη συμβουλεύει τον ποιητή για την περίσταση.
«Αλλά σας εξορκίζω! ...Μην ενδώσετε, μην υποκύψετε στον άστοργο αδερφό σας!...Μην δεχθείτε να βεβηλωθεί η μνήμη της αγίας μητέρας σας! Δώστε τά τους όλα, μείνετε φτωχός και ζητήσετε μια θέση για να ζήσετε!...Έτσι μόνο θα ξαναβρείτε τη γαλήνη σας, την ευτυχία σας. Αλλιώτικα το ξέρω εγώ, θα ’σαστε δυστυχισμένος σ’ όλη σας τη ζωή» 1
Τα παραπάνω θα τα συμβούλευε η οποιαδήποτε Ελληνίδα στον Διονύσιο. Ο Σολωμός γνωρίζουμε πως θα συρθεί στη δίκη, θα βλάψει την υγεία του. Επίσης θα χάσει και την περιουσία του και θα γίνει αυτό που του συνιστά η Ρεγγίνα, θα εργαστεί στην Ιόνιο Ακαδημία, στην Κέρκυρα.
Στο έργο ο Σολωμός φεύγει μετά από αυτό, από το προσκήνιο του έργου. Φαίνεται να μην νιώθει τις συμβουλές της Ρεγγίνας, φαίνεται να είναι περίκλειστος στην δική του οικογενειακή περίσταση. Δεν θέλει να ακολουθήσει μία γυναίκα που τον σκέφτεται τόσο πολύ. Χάνεται έτσι από το δεσμό που δρομολογούνταν με την Ρεγγίνα. Ο Σολωμός προβάλλει άτολμος. Δεν νιώθει! Φαίνεται πως το πρόβλημά του το βιώνει έντονα.
Το μυθιστόρημα συμβάλλει στην καλύτερη γνωριμία με τη Ζάκυνθο του Σολωμού, την πόλη εκείνη τη συγκεκριμένη εποχή. Πρόθεση του Ξενόπουλου να διερευνήσει τη σχέση της Ρεγγίνας με τον εθνικό ποιητή και μέσω αυτού να μιλήσει για τον Σολωμό αλλά και τις συνθήκες που δημιούργησε το έργο του στη Ζάκυνθο. Είναι ένα έργο που χρειάζεται γιατί αυτό μας μιλά εν μέρει για τον ερωτικό και ρομαντικό Σολωμό.
1Γρ. Ξενόπουλου Ρηγγίνα Λέζα, 2021, εκδ, Βλάσση: Εφημ.Real, σ. 407-408