Ο Σπύρος Κουτρούλης ασχολείται από χρόνια τώρα με τη φιλοσοφία. Ιδιαίτερα του είναι αγαπητός ο τομέας της ιστορίας της φιλοσοφίας καθώς και η φιλοσοφία της ιστορίας. Είναι ένας ερευνητής φιλόσοφος και κριτικός, ο οποίος με μεγάλη διάθεση καταπιάνεται με τα έργα που τον απασχολούν. Σκοπός του να διαδώσει την άποψή ου, δηλαδή να επικοινωνήσει σε ένα πλαίσιο τις απόψεις του. Έχει ερευνήσει πολλά θέματα με τα βιβλία και τα άρθρα του και έχει φωτίσει πλευρές της κοινωνίας των ιδεών που είναι για μακρόν αθέατες. Θυμάμαι με μεγάλη νοσταλγία το έργο του για τον Ίωνα Δραγούμη «Εθνισμός και κοινοτισμός», το οποίο πρώτο στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα έδωσε με αρκετή αλήθεια και τεκμηρίωση τις απόψεις του Δραγούμη για την κοινότητα και τον κοινοτισμό. Επίσης το άλλο πρόσφατο περίφημο βιβλίο του για το «Ξερίζωμα του ανθρώπου» και τη σημασία της θεωρίας αυτής για την εποχή μας.
Σήμερα στο νέο του βιβλίο ασχολείται πάλι με τα ίδια θέματα, μόνο που εδώ δεν έχουμε μια μονογραφία αλλά πέντε δοκίμια διαφορετικά μεταξύ τους στη θεματολογία, αν και όλα τα ενώνει η ίδια θεματική: η μελέτη και εμβάθυνση της ελληνικής παράδοσης, η προβολή της εθνικής σκέψης, η ευαισθησία στα μεγάλα πολιτικά και ανθρωπιστικά θέματα της εποχής μας.
Το βιβλίο εντάσσεται στην διαφωτιστική παράδοση στον τομέα της φιλοσοφίας και του στοχασμού. Θέλει δηλαδή να διαφωτίσει για σημαντικά ζητήματα και να μας εισάγει στον τρόπο σκέψης και διαπραγμάτευσης των προβλημάτων αυτών. Είναι γραμμένο με δοκιμιακό αλλά ζωηρό ύφος, το οποίο ανατοποθετεί τα θέματά του. Διακρίνεται για την τεκμηρίωσή του και την ολόπλευρη προσέγγισή του, αλλά και υτην πυκνότητα γραφής. Όμως ο Κουτρούλης θέλει να συμμετάσχει σε αυτόν το φιλοσοφικό διάλογο και επιλέγει με μεγάλη προσοχή μια ακρίβεια τους «ήρωές του» φιλοσόφους.
Διαβάζοντας το βιβλίο ο αναγνώστης ίσως μπορέσει να καταλάβει τη χαρά που ένιωσα κι εγώ, αφού εδώ επαναδιαπραγματεύονται με αρκετά ευπρόσδεκτο τρόπο για τη φιλοσοφική ανάλυση, θέματα τα οποία αποτελούν επίκεντρο του ευρωπαϊκού και όχι μόνο προβληματισμού για την ανοικτή και την κλειστή κοινωνία και τους εχθρούς της, για την αξία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, για τον ολοκληρωτισμό, για την πολιτική ηθική.
Το πρώτο δοκίμιο είναι αφιερωμένο στον Κ. Πόππερ και στις αντιλήψεις του για τον Πλάτωνα και την κλειστή κοινωνία. Ο Πόππερ είχε εισηγηθεί την άποψη πως ο Πλάτων είναι υπερασπιστής της κλειστής, δηλαδή της ολοκληρωτικής, και όχι της ανοικτής, της δημοκρατικής και φιλελεύθερης κοινωνίας. Ο Καρλ Πόππερ το 1945 μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έγραψε το σημαντικό έργο «Η ανοικτή κοινωνία και οι εχθροί της». Το έργο ήταν δίτομο, στον πρώτο τόμο επέκρινε τις απόψεις του Πλάτωνα κυρίως από το έργο «Πολιτεία» αλλά και του Αριστοτέλη και ο δεύτερος τόμος τον Καρλ Μαρξ και τον κομουνισμό. Είναι εξακριβωμένο πως ο Πόππερ καταπιάστηκε με το θέμα αυτό θέλοντας να στιγματίσει τη Σοβιετική Ένωση, την οποία θεωρούσε πως είχε εισβάλει στην πατρίδα του μαζί με τη Γερμανία το 1939.
Ο Κ. Πόππερ όπως επισημαίνεται στο δοκίμιο του Κουτρούλη, δέχθηκε τον όρο «ανοικτη κοινωνία» από τον Ανρί Μπερξόν, επροσδίδοντας σε αυτόν άλλο ίσως περιεχόμενο, αφού σε αυτόν «ανοικτή κοινωνία» σημαίνει την ορθολογική κοινωνία, την κοινωνία που στηρίζεται στη σκέψη και στο λόγο των μελών της και επιπλέον την κοινωνία στην οποία το άτομο διαδραματίζει εξαιρετικό ρόλο. Για τον Πόππερ το ατομικό συμφέρον, η προσωπική ευδαιμονία και η ελεύθερη ανέλιξη του ατόμου στην κοινωνία είναι αυτά τα στοιχεία που την καθιστούν ανοικτή
Με τις απόψεις του Πόππερ έχουν ασχοληθεί πολλοί φιλόσοφοι, αλλά η ανανέωση της κριτικής επισκόπησης και της συζήτησης δημιουργεί πάντα νέα δεδομένα και προξενεί νέο φιλοσοφικό και ερευνητικό ενδιαφέρον. Έτσι για τις απόψεις του σχετικά με τον Πλάτωνα και την ανασκευή τους έχουν ασχοληθεί ο Κ. Δεσποτόπουλος και ο Γκρέγκορι Βλαστός. Με τις απόψεις του σχετικά με τον μαρξισμό είχε ασχοληθεί ο Άγγλος μαρξιστής Μόρις Κόμφορθ στο έργο του «Ανοικτή φιλοσοφία και ανοικτή κοινωνία» (Λονδίνο, Μόσχα, 1968).
Ο Κουτρούλης με μεγάλη προσοχή ανασκευάζει τις θεωρίες του Πόππερ αναφορικά με τον Πλάτωνα και με αναφορά στη βιβλιογραφία αλλά και προσωπική μελέτη τα δείχνει πως Έλληνας φιλόσοφος δεν έχει σχέση με την κλειστή κοινωνία και τις επιλογές της. Προς τούτο φέρνει εξετάζει παραπληρωματικά τις αντίθετες απόψεις του Αυστριακού φιλόσοφου Ερνστ Κασίρερ ο οποίος μελέτησε βαθιά τον πολιτισμό.
Αισθάνεται την ανάγκη να υπερασπιστεί τον Πλάτωνα σε πολλές περιπτώσεις, κυρίως λόγω της ολοκληρωμένης ανάγνωσης του Πλάτωνα που προάγει. Αν ο Πόππερ επιθυμεί να επισημάνει τις διαφορές της σύγχρονης δυτικής μοντερνιστικής κοινωνίας ή φιλοσοφίας με παλαιότερες και πάνω σε αυτές τις διαφορές οικοδομεί το λόγο του, ο Κουτρούλης όπως και άλλοι μελετητές προάγουν τη συστηματική μελέτη του Πλάτωνα. Γι’ αυτό στο έργο του Κουτρούλη ο Πόππερ αναδεικνύεται σε φιλόσοφο που δεν λαμβάνει υπόψη του τα διάφορα σημεία της πλατωνικής θεωρίας, παρά μερικώς και εμμέσως μιλά για αυτήν. Ο Έλληνας συγγραφέας αναδεικνύει τη δική του άποψη κριτικά.
Πάντως πριν προχωρήσουμε θεωρούμε πως το θέμα είναι τεράστιο και δεν έχει κλείσει για τη φιλοσοφία και τη σκέψη και θα πρόσθετα μακάρι να παραμείνει ανοικτό!
Ο Πόππερ θεωρεί πως ο Πλάτων κάνει «προσπάθεια να εκμεταλλευθεί όσο γίνεται τις εξισωτικές, ατομιστικές και προστατευτικές τάσεις της εποχής του και να επαναθεμελιώσει τις αξιώσεις του φυλετισμού, αναπτύσσοντας μια ολοκληρωτική ηθική θεωρία» (σ. 24). Ο Κουυτρούλης επισημαίνει πως η ερμηνεία του Πόππερ είναι περιοριστική και δεν λαμβάνει υπόψη του όλη την «Πολιτεία» επισημαίνοντας «το φυσικό του πραγματικού άρχοντος είναι να αποβλέπει όχι στο συμφέρον το δικό του αλλά των υπηκόων του».
Η γραμμή αποκατάστασης του Πλάτωνα υπάρχει και σε πολλά άλλα σημεία: «Στο 434b (της Πολιτείας, Μ.Π.) δεν αποκλείεται γενικά η (κοινωνική, Μ.Π.) κινητικότητα αλλά τίθεται ως προϋπόθεση η αξιωσύνη» (σ.26). «Ο πλούτος κατά το 551c δεν μπορεί ως βασικό κριτήριο να εκτοπίζει την αξιοσύνη» (σ.28). «Όλη αυτή την ενδιαφέρουσα διαδρομή του Πλάτωνα από τη Δικαιοσύνη στην απόδοση της εξουσίας στον φιλόσοφο-βασιλιά ο Κ. Πόππερ ή την παρακάμπτει ή δεν της αποδίδει την αναγκαία σημασία» (σ.29).
Το έργο του Κουτρούλη δεν αναπαράγει ένα ύφος πολεμικό ή κατεδαφιστικό εναντίον του Πόππερ, όπως το έργο του Κόμφορθ, ούτε βέβαια μιλά για τον ελληνικό στοχασμό με βάση κάποια πολιτισμική εθνική θεωρία. Απεναντίας αυτό εντάσσεται στα πλαίσια του διαλόγου και αναζητά και τα θετικά στοιχεία του Πόππερ τα οποία αναδεικνύει όπως την συμπάθεια του στο πρόσωπο του Σωκράτη αλλά και την αποδοχή άλλων έργων του Πλάτωνα από το σύγχρονο φιλόσοφο, όπως το Μένωνα και τον Γοργία.
Το έργο είναι ευσύνοπτο αλλά ιδιαίτερα περιεκτικό. Μπορούμε να πούμε πως το διαπερνούν δύο μεγάλες ιδέες η κριτική του ολοκληρωτισμού αλλά και η προαγωγή μια σύγχρονης εθνικής - κοινοτική θεωρία η οποία στηρίζεται τόσο στην παράδοση όσο και στη σημερινή εποχή. Όμως μέσα σε όλα αυτά η μελέτη και η σπουδή της ξεχωριστής περίπτωσης είναι σημαντική, αφού η γενική θεωρία δεν συμβάλει πάντα και απαιτείται η οικείωση με το πρόβλημα.
Στο εκτενές δοκίμιο του για τον Αριστοτέλη διερευνά το έργο του μέσω νεότερων φιλόσοφων, του Μαρξ, του Πόππερ και του Καστοριάδη και αφού θεωρήσει τις απόψεις του Πόππερ αθεμελίωτες αφού εκείνος εξετάζει τον Αριστοτέλη ως εχθρό της ανοικτής πολιτείας, θα συμφωνήσει με τον Καστοριάδη πως «ο Αριστοτέλης είναι ο «πραγματικά σοφός», ο στοχαστής της δημοκρατίας, όπως και «ο κατεξοχήν μέγας θεωρητικός, αλλά επίσης και ο φρόνιμος φιλόσοφος»» (σ. 108).
Το δοκίμιο για τη Χάνα Άρεντ αναφέρεται στις απόψεις της πως το «ξερίζωμα του ανθρώπου αποτελεί την αιτία για τον ολοκληρωτισμό» (109-125). Αφού εξετάσει τις απόψεις της Άρεντ οι οποίες συνδέονται με την πίστη ή την παράλογη πίστη στο κράτος και στην εξουσία ως πηγή του ολοκληρωτισμού στα πλαίσια των σύγχρονων κοινωνιών όπου κυριαρχεί ο μαζάνθρωπος, θα αναφέρει και τις απόψεις της. «Ο ιδανικός πολίτης της ολοκληρωτικής εξουσίας….δεν είναι...αλλά ο άνθρωπος που δεν μπορεί να κάνει διαχωρισμό μεταξύ γεγονότος και μύθου ….και μεταξύ αληθινού και ψεύτικου» (σ.112).
Συζητούσα με έναν κομμουνιστή για τις διώξεις των Ελλήνων επί Στάλιν και μου αντέτεινε: και λοιπόν, και εμείς εδώ δεν διώξαμε τους Τσάμηδες; Άρα και οι Σοβιετικοί και εμείς κάνουμε διώξεις! Η λογική τεκμηρίωση μέσω της ομοιότητας εδώ είναι προφανής. Είναι όμως παραπλανητική και εντελώς λανθασμένη, γιατί πρέπει να εξετάζεται η συγκεκριμένη ιστορία του πράγματος το οποίο αποδεικνύει πως τα πράγματα αλλιώς έγιναν στην ΕΣΣΔ και αλλιώς έγιναν στην Ελλάδα. Η λογική η οποία αποσιωπά τα πνευματικά και ηθικά κριτήρια και την ίδια την πραγματικότητα δεν είναι ορθολογισμός, αλλά παράκαμψη του λόγου και της σκέψης.
Αν η Ελλάδα έκανε διώξεις, η περίπτωση των Τσάμηδων δεν ξέρω αν είναι καλό παράδειγμα, έκανε διώξεις ένα αστικό κράτος το οποίο για τους κομμουνιστές δεν αποτελεί το πρότυπο, αν όμως ένα κράτος που θεωρεί τον εαυτό του σοσιαλιστικό και πρότυπο κάνει τέτοιες διώξεις, τότε τα πράγματα είναι διαφορετικά.
Έτσι το θέμα αυτό είναι ευρύτερο και η αποσιώπηση της προσωπικότητας, της ηθικής και της πνευματικής διάστασης του ανθρώπου θα επαναφέρει πάντα το ίδιο θέμα. Δεν αρκεί η υπεράσπιση της λογικής μόνο για την αποτροπή του ολοκληρωτισμού, χρειάζεται το κράτος να αποδεχθεί τον άνθρωπο, τον κάθε ξεχωριστό άνθρωπο με δικαιώματα και να τον προστατέψει. Η Άρεντ μιλά για την ελευθερία του ατόμου και θεωρεί πως το ολοκληρωτικό κράτος καταστρέφει τον κοινωνικό και ιδιωτικό χώρο και προτείνει τη δημιουργία ενός κοινοτικού σχήματος που θα προάγει τη σύγχρονη ζωή.
Στα τελευταία κεφάλαια το δοκίμιο του Κουτρούλη εξετάζει σύντομα θεωρίες για το εθνικό κράτος αλλά και σημαντικές έννοιες όπως ο εθνικισμός, ο πατριωτισμός και ασχολείται με απόψεις του Ιμ. Καντ αλλά και σύγχρονων Άγγλων φιλοσόφων πάνω στο θέμα αυτό το οποίο είναι ιδιαίτερα επίκαιρο.
Ο Κουτρούλης μας παρουσιάζει ένα κείμενο που προσπαθεί με επιείκεια να μιλήσει για τα ζέοντα θέματα που θίγει σε αυτό. Νομίζουμε πως κατορθώνει να μας βάλει στον προβληματισμό και να κάνει γνωστά στην ελληνική κοινωνία σημαντικά θέματα. Εξάλλου ο τρόπος που γράφει και συζητά τα θέματα αυτά αποτελεί πρωτοτυπία για τη σημερινή κοινωνία η οποία επιθυμεί να μάθει και να συζητήσει φιλοσοφικά θέματα.