Μιχάλης Πάτσης
Ο Καζαντζάκης στη Ρωσία σήμερα
Ο Έλληνας συγγραφέας αγάπησε τη Ρωσία και ταξίδεψε στη χώρα αρκετές φορές, έγραψε πολλά έργα και αναμνήσεις για τη χώρα. Αγάπησε το λαό και ίσως μετά τη Ελλάδα τα περισσότερα που έγραψε ήταν για τη Ρωσία. Περίμενε πολλά από τη Ρωσία και ίσως σήμερα κάποιος να τον ονόμαζε «λανθάνοντα Ρώσο συγγραφέα».
Όμως κατά περίεργο τρόπο σήμερα δεν μεταφράζονται και δεν κυκλοφορούν τα έργα του. Ίσως το γεγονός πως ευτύχησε στα παλιότερα χρόνια να υπάρξουν κάποιες μεταφράσεις έργων του στη γλώσσα του Πούσκιν, ίσως η έλλειψη κατανόησης από πλευράς κάποιων ελληνιστών των ρωσικών του έργων, ίσως η πεποίθηση πως ο Καζαντζάκης είναι γνωστός και υπάρχει η σκέψη ας κοιτάξουμε να μεταφράσουμε άλλους Έλληνες συγγραφείς, ακόμα και η προσωπική επιλογή σε κάποιον αρέσει σε κάποιον δεν αρέσει ο συγγραφέας, τα έργα του Καζαντζάκη έχουν τεθεί στη σκιά και δεν κυκλοφορούν.
Για τις παραπάνω αιτιάσεις μου θα αναφέρω ότι από τις μεταφράσεις που υπάρχουν άλλες είναι καλές άλλες ίσως όχι τόσο καλές, θα πρέπει όμως να υπάρξει μέριμνα να κυκλοφορούν τα βιβλία. Θυμάμαι παλιά, ίσως ακόμα και σήμερα θα κυκλοφορεί το έργο «Ο τελευταίος πειρασμός», εκδόσεις Azbuka Klassika, (2003). Έργο που αν και μεταφράστηκε από τα γαλλικά εκδόθηκε σε ένα μεγάλο εκδοτικό οίκο και είχε πολλές επανακυκλοφορίες. Βρήκε κοινό. Και άλλες μεταφράσεις θα μπορούσαν να βρουν κοινό. Αλλά μπορούν και σήμερα οι ελληνιστές να κάνουν δικές τους προτάσεις. Από τις υπάρχουσες μεταφράσεις λέγοντας την ταπεινή μου άποψη θα υποστήριζα πως «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται» των Παστουπάλσκι – Μότσιου και το «Αναφορά στο Γκρέκο» του Τσιμπένκο είναι πολύ αξιόλογες. Όμως δεν τις έχω μελετήσει τελευταία τις μεταφράσεις, παλιότερα είχα γράψει για αυτές. Καλύτερα σήμερα να πω πως όλες έχουν πολύ αξιόλογα στοιχεία. Και το εννοώ.
Βέβαια σήμερα στη Ρωσία υπάρχει μια πλειάδα νέων ελληνιστών, πολλοί υπήρξαν δικοί μου μαθητές, και είναι τόσο άξιοι που κάνουν το δάσκαλο υπερήφανο. Είμαι σίγουρος πως αυτοί οι επιστήμονες έχουν εκείνο το πνεύμα να προάγουν τα ελληνικά γράμματα πιο μπροστά, αν φυσικά βοηθηθούν. Οι Ρώσοι διαβάζουν ακόμα και διαβάζουν πολύ και έχω τη γνώμη πως ο Καζαντζάκης θα μπορούσε να διαβαστεί.
Τα ρωσόθεμα έργα του Καζαντζάκη, πράγματι σήμερα που έχουν αλλάξει οι πολιτικές καταστάσεις, ίσως κάποιους να προβληματίζουν. Όμως σε κανένα δεν μπορούμε να βρούμε τον Έλληνα συγγραφέα απολογητή του πολιτικού συστήματος και της πολιτικής θεωρίας που έμεινε στη χώρα πολλά χώρα και τώρα έχει παραδώσει τη θέση της σε άλλη πολιτική κατάσταση. Εγώ έχω δώσει κάποιες ερμηνείες για τις προθέσεις του, μπορούν και άλλοι να δώσουν ανάλογες εξηγήσεις στη στάση του. Εν συντομία θα έλεγα πως ο Καζαντζάκης διείδε πριν από άλλους πως η Σοβιετική Ένωση θα έχει αρκετά χρόνια ζωή. Δεν ήταν της άποψης πως το κράτος αυτό θα επιβίωνε τελικά για σειρά λόγων και κυρίως γιατί δεν μπορούσε να δώσει ένα καινούριο μύθο στην ανθρωπότητα, αλλά αποτελούσε ένα συμπλήρωση της Αμερικής. Όμως αν αποδέχθηκε το ελληνικό πολιτικό σύστημα την ΕΣΣΔ το έκανε με τη «γραμμή» του Καζαντζάκη που έλεγε, «αποδεχόμαστε την ΕΣΣΔ αλλά με κριτικό τρόπο». Αυτή ήταν η πολιτική σε γενικές γραμμές που επικράτησε στην Ελλάδα μετά το 1974.
Πίσω από όλα τα ρωσογενή κείμενα του Καζαντζάκη θα πρέπει να βλέπουμε την αγάπη στον πολιτισμό και στη χώρα. Και όταν λέω πολιτισμό δεν αναφέρομαι μόνο στους δύο μεγάλους εκπρόσωπους Τολστόι και Ντοστογιέφσκι που αγαπούσε, αλλά και σε πολλούς άλλους εκπροσώπους του πνεύματος που εισήγαγε στα έργα του και στην Ιστορία της Ρωσικής Λογοτεχνίας του. Τη δεκαετία του 1930 και ύστερα ακόμα και ως πρόσφατα, τα έργα τη ρωσικής λογοτεχνίας μεταφράζονταν από την Ιστορία του Καζαντζάκη. Πολιτισμός είναι ακόμα η ρωσική γλώσσα, που μόχθησε να κατακτήσει, τα ρωσικά θέματα που βλέπουμε σε όλα τα μεγάλα έργα του. «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται», «Ο τελευταίος πειρασμός», «Ο Καπετάν Μιχάλης», «Ο Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά», «Οδύσεια»: όλα έχουν θέματα που αφορούν τη Ρωσία και τα ταξίδια του στη χώρα, ή αφορούν στο πολιτισμό της χώρας.
Τα έργα του συγγραφέα προβάλλοντας την υπαρξιακή αγωνία του ανθρώπου της εποχής του και κατ’ επέκταση της εποχής μας, θα διατηρούν πάντα την επικαιρότητά τους και θα καλούν τον αναγνώστη να τα μελετήσει. Τα θέματά του νομίζω ακόμα και σήμερα στη μετανεοτερική εποχή διατηρούν τη επικαιρότητά τους, γιατί ο Καζαντζάκης είχε τη φρόνηση να βασίζεται όχι στο πολιτικά ορθό, αλλά στο πολιτισμικά και πνευματικά αναγκαίο. Ο θεός και ο άνθρωπος στον Καζαντζάκη βρίσκονται σε διαρκή και ασίγαστο αγώνα και αντιπαράθεση, αλλά ταυτόχρονα δίνουν τα χέρια και στήνουν ένα πανηγύρι φιλίας και χαράς. Αυτά τα θέματα είναι επίκαιρα στη Ρωσία και το ρωσικό κοινό θα ενδιαφερθεί για αυτό. Το έργο του γενικότερα μεταφέρει σε μια νέα εποχή σήμερα τα θέματα που απασχολούσαν τις προηγούμενες γενιές.
Ο Έλληνας συγγραφέας σήμερα μαζί με τον Καβάφη αποτελούν, νομίζω όχι αναιτιολόγητα, τους κυρίους εκπρόσωπους της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό. Η αγάπη του παγκόσμιου κοινού υποδηλώνει το ενδιαφέρον που υπάρχει γι’ αυτό. Ο Καζαντζάκης αποτελεί τον «κορμό» του δέντρου της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό αλλά και στο εσωτερικό ίσως. Αυτό σημαίνει πως δεν μπορείς να παραβλέπεις το έργο του. Το δέντρο χωρίς κορμό δεν υπάρχει. Όπως και η ρωσική λογοτεχνία, σημείο αναφοράς Ντοστογιέφσκι – Τολστόι. Και βέβαια δεν μπορείς να κτυπάς τον κορμό, γιατί θα πέσει το δέντρο και θα σε πλακώσει.
1.11.2020, ΑΘΉΝΑ,