Σεργκέι Αρκάντιεβιτς Ιβανόφ
«Αναζητώντας την Κωνσταντινούπολη»
Ο σωστός τίτλος στα ελληνικά θα ήταν «Αναζητώντας τη βυζαντινή Κωνσταντινούπολη», αφού το έργο γι’ αυτή μιλά. Η δυσκολία στη μετάφραση έγκειται πως σε όλο τον κόσμο η πόλη αυτή ονομάζεται Ιστανμπούλ, ενώ σε εμάς Κωνσταντινούπολη, έτσι και ο ερευνητής που αναζητά την Κωνσταντινούπολη, αναζητά εκείνη τη βυζαντινή πόλη.
Ο Σ. Ιβανόφ είναι γνωστός ιστορικός της βυζαντινής φιλολογίας και καθηγητής σε εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ρωσίας. Στο πολύτιμο βιβλίο του προσφέρει έναν «ταξιδιωτικό οδηγό» της βυζαντινής Κωνσταντινούπολης μέσα από τα κτίσματα της σημερινής Ιστανμπούλ, πρωτεύουσας του τουρκικού κράτους. Είναι πραγματικά αξιόλογη η προσπάθεια να ανασυστήσει την πρωτεύουσα του βυζαντινού κράτους στα μάτια του σημερινού επισκέπτη.
Ο συγγραφέας ως καθηγητής πανεπιστημίου είχε μεγάλη αγάπη να διοργανώσει επισκέψεις σε βυζαντινές πόλεις ή μνημεία της εποχής μας, όπως η Κων/πολη, η Τραπεζούντα, πόλεις της Συρίας, η Καστοριά και η Θεσσαλονίκη.
Και εδώ για να μην καταλάβει λάθος ο αναγνώστης η μέθοδος του Σ. Ιβανόφ είναι φιλολογική και γενετική, δεν ξεκινά πάντα με αυτό που έχει απομείνει σήμερα και πολλοί ταξιδιώτες μπορούν να δουν και να εντοπίσουν στα μνημεία της πόλης, όπως τα τείχη του Θεοδοσίου, την Αγία Σοφία ή άλλα κτίρια και μνημεία. Ο μελετητής ξεκινά από τα βυζαντινά κείμενα, από τις περιγραφές που εκείνα προσφέρουν για κτίρια, εκκλησίες, πύλες, οβελίσκους, υδραγωγεία, δρόμους και που όλα αυτά τα μνημεία προϊόντος του χρόνου χάθηκαν, μεταλλάχθηκαν, απέμειναν κάποια απομεινάρια από αυτά ή άλλαξε η λειτουργία τους. Από αυτά τα ιστορικά μνημεία ξεκινά και τα αναζητεί στη σημερινή ζωή της πόλης. Επομένως, ο «ταξιδιωτικός οδηγός» της βυζαντινής Κωνσταντινούπολης είναι στην πραγματικότητα ένας πολύτιμος οδηγός για εκείνη την ιστορική περίοδο που η επισκόπηση του μελετητή τα διερευνά και να ανασύρει στο φως μιας σημερινής ματιάς στην πόλη. Το βιβλίο είναι καλογραμμένο, γέμει από φωτογραφίες, πίνακες, διαγραμμάτα που συμβάλουν στην καλύτερη ανάγνωσή του και στην επιτόπια έρευνα.
Τα βυζαντινά κείμενα που τον έχουν βοηθήσει όπως καταλαβαίνουμε είναι η Χρονογραφία του Μ. Ψελλού, οι Ιστορίες της Άννας Κομνηνής, του Ι. Κατακουζηνού, του Ν. Χωνιάτη, αλλά και πολλά άλλα κείμενα γνωστών ή άγνωστων συγγραφέων της βυζαντινής περιόδου. Η έρευνα του Ιβανόφ ενώ ξεκινά από τα ιστορικά κείμενα, ωστόσο στο έργο του φαίνεται η βίωση της ατμόσφαιρας της σημερινής Πόλης. Υπάρχει μια ενδιαφέρουσα μέθοδος σε πολλούς ερευνητές η οποία στηρίζεται στη βίωση της σημερινής πραγματικότητας μέσω των προηγούμενων κειμένων και όλης της πνευματικότητας που αυτά προσφέρουν. Αυτή η μέθοδος μοιάζει πολλές φορές με την ασθένεια της απώλειας της άμεσης μνήμης από πολλούς ανθρώπους που κοιτώντας μια πόλη θυμούνται μόνο την παλαιά ιστορία της, εκείνη που βίωσαν στην παιδική τους ηλικία. Έτσι και ο ιστορικός επιστήμων κοιτάζει μια πόλη και αποδεσμεύεται από την άμεση όρασή του, αυτή τον βοηθά μόνο και μόνο να καταλάβει την παλαιά ιστορία της πόλης, βιωμένης μέσω των κειμένων και με την ανάπτυξη της συμπαθητικής φαντασίας. Έτσι, και στο έργο του Ιβανόφ νιώθουμε την ιστορία της βυζαντινής πόλης και των μνημείων που με μεγάλο μόχθο και αγάπη ανασύνταξε εκείνος, αλλά κατανοούμε διαφορετικά και τη σημερινή Ιστανμπούλ, γινόμαστε και εμείς «προσκυνητές της ιστορίας», όπως θέλει ο συγγραφέας.
Τα γνωστά σήμερα βυζαντινά μνημεία της Ιστανμπούλ είναι 80. Στο έργο αυτό παρουσιάζονται πολλά περισσότερα και η έρευνα του Ιβανόφ καταφέρνει να ανασυντάξει ολόκληρες περιοχές της βυζαντινής πόλης. Ανευρίσκει μνημεία σε σύγχρονους χώρους, σε ρεστοράν, καταστήματα, ξενοδοχεία που στέκουν στην πραγματικότητα πάνω σε βυζαντινά κτίσματα, προσφέροντας μια άλλη όραση της σημερινής μεγαλούπολης, παραδίδοντας στον αναγνώστη και στον ταξιδιώτη εκείνη την εποχή.
Ο ίδιος ο Ιβανόφ ονομάζει τη μέθοδό του «ιστορικό συναισθηματισμό» που κατ’ αυτόν, ο όρος αυτός σημαίνει την ικανότητα του ανθρώπου να αυτοπαραπέμπεται στην ιστορική εποχή, να καταλαβαίνει πως το κάθε σημείο, ο κάθε τόπος μιας πόλης μάλιστα τόσο ιστορικής, έπαιξε ένα σημαντικό ρόλο στην ιστορία της και ίσως παίζει και σήμερα. Αυτός ο ιδιαίτερος ρόλος κάθε τόπου, χώρου και μνημείου μιας πόλης πρέπει να εμφανίζεται και στη σημερινή, τη ζώσα καθημερινότητα που γίνεται ιστορία των ανθρώπων της πόλης. Επομένως η αναζήτησή στους δρόμους της σημερινής πόλης, της βυζαντινής, ξεκίνησε από μια ιδιαίτερη κοσμοθεωρητική και επιστημονική αρχή που του έδωσε τη δυνατότητα να αναζητήσει και να προσφέρει όλη τη συγκίνηση στο σημερινό αναγνώστη να κατανοήσει διαφορετικά τον εαυτό του. Ο ιστορικός προβάλει ούτως ή αλλιώς ως ιστορικός προσκυνητής, αλλά έχει ιδιαίτερη σημασία να μπορεί ο ιστορικός λόγος να θερμαίνει τα σημερινά ενδιαφέροντά μας και ο λόγος του Ιβανόφ το κατορθώνει.
Αυτή η αρχή είναι που μπορεί να εργαστεί και να προσφέρει πολλά στην αναζήτηση και στη μελέτη των μνημείων της ελληνικής αρχαιότητας παλαιότερης και βυζαντινής, εξάλλου αυτή η αρχή πολλές φορές αφομοιώνεται από τους απλούς ανθρώπους, ιδίως από αυτούς που και σήμερα ζουν κοντά σε ιστορικά μνημεία και αρχαιολογικούς χώρους. Σε αυτούς φαίνεται ο σεβασμός προς τις αρχαιότητες με τις οποίες συνυπάρχουν σε χώρους όπως το Κάστρο της Κορώνης, στους αρχαιολογικούς χώρους της Βοιωτίας, Ορχομενό, Θήβα, του κέντρου της Αθήνας, σε πόλεις όπου ζουν πολύ κοντά σε αρχαιολογικούς χώρους.
Όμως, ο σεβασμός δεν αρκεί. Δεν αρκεί μόνο να σέβεσαι την ιστορία, θα πρέπει με μια αρχή ενσυναίσθησης να μεταφέρεις την ιστορία στη σημερινή εποχή και να κατανοεί με αυτόν τον τρόπο διαφορετικά και τη σημερινή εποχή. Το έργο του Ιβανόφ μας δίνει τη δυνατότητα να φέρουμε την ιστορία στη σημερινή εποχή και να καταλάβει ο καθένας τη σημασία της.
Ο ταξιδιωτικός οδηγός συντάχθηκε ύστερα από επισκέψεις που διενήργησε ο μελετητής στην Πόλη με φοιτητές ιδρυμάτων της Μόσχας και της Αγίας Πετρούπολης και οι συζητήσεις που έκανε μαζί τους του κίνησαν το ενδιαφέρον να ασχοληθεί με το θέμα. (Ο ίδιος μελετητής είναι πολύ καλός γνώστης των βυζαντινών αρχαιοτήτων του Πόντου, της Ελλάδας, της Συρίας, της Ιταλίας σε μέρη που έκανε επισκέψεις με τους φοιτητές του).
Το βιβλίο αυτό έρχεται να προσφέρει μια νέα οπτική γωνία στη διερεύνηση ιστορικών πόλεων αναμειγνύοντας πτυχές της ιστορίας, της φιλολογίας και της επιτόπιας έρευνας. Ως προς το θέμα του μοιάζει με το έργο των J.Freely, A.S. Çakmak. Byzantine Monuments of Istanbul, Cambridge,2004 καθώς και το έργο του J. Kostenec. Walking Thru Byzantium. Great Palace Region, Istanbul, 2007, το οποί επιχειρεί να αναπαραστήσει την περιοχή του παλατιού της βυζαντινής Κωνσταντινούπολης. Όμως στο έργο του Ιβανόφ έχει το χάρισμα να μην διαχωρίζει την ιστορία των μνημείων της πόλης από την ιστορία της ίδια της πόλης, απεναντίας με πολλές αναφορές συνδέει το κάθε μνημείο με τη ζωντανή ιστορία της εποχής.
Το έργο του Ιβανόφ έρχεται ως αποτέλεσμα έμπνευσης, κοπιαστικής εργασίας, πολύτιμης μελέτης και ενόρασης. Είναι προϊόν καλλιέργειας και αγάπης για τα βυζαντινά γράμματα και τους βυζαντινούς τόπους και χώρους και μπορεί να αποτελέσει έναυσμα έμπνευσης για δημιουργία αντίστοιχων εργασιών άλλων ιστορικών περιόδων.
Πρώτη δημοσίευση : Μιχάλης Πάτσης «Αναζητώντας την Κωνσταντινούπολη», Μόσχα 2011,εκδ. Vokryg sveta, σ.710, «Στέπα», τ. 5. , Χειμώνας 2016, σ. 272-275.