Salvino Nucera

Μιχάλης Πάτσης

«Salvino Nucera, μικρό δοκίμιο στη λογοτεχνία της διασποράς»

«Περνά ο καιρός και εσύ γλώσσα μου, πεθαίνεις»

Ο Σαλβίνο Νουτσέρα είναι ένας γνήσιος ποιητής της ελληνικής διασποράς, με μεγάλη αίσθηση της γλώσσας και του χρόνου, κάτι που απελευθερώνει τον άνθρωπο από την ανάγκη και τον κάνει δημιουργό. Είναι ένας ποιητής και συγγραφέας που στη σημερινή Ιταλία έχει συνδέσει το όνομά του με την γκρεκάνικο, την ελληνική διάλεκτο της Κάτω Ιταλίας, τουλάχιστον με μία από τις δύο παραλλαγές της.

Γεννήθηκε το 1952 στο  Chorio di Roghudi (Χωριό Ντι Ρογκούντι) και έμαθε τα πρώτα γράμματα στη Μεσσίνα. Έζησε όμως και πολλά χρόνια στο Μπέργκαμο και για κάποιο χρονικό διάστημα δίδαξε και σε Πανεπιστήμιο.

Η καταγωγή του

Η καταγωγή του ελληνική. Προέρχεται από την ελληνική εθνολογική ομάδα της Κάτω Ιταλίας και από μικρός έμαθε να αγαπά τη γλώσσα και τις παραδόσεις του τόπου του, την ελληνική γλώσσα και ομιλία, την ελληνική λαλιά, την οποία προσπάθησε να συγκρατήσει και να διασώσει στο έργο του.

Η γλώσσα του έργου του ελληνική, δηλαδή η κατωιταλική διάλεκτος, η οποία είναι η μόνη διάλεκτος της ελληνικής που χρησιμοποιεί λατινικούς χαρακτήρες, δείχνοντας, όπως είναι φυσιολογικό, επηρεασμένη από την ιταλική γλώσσα, αφομοιώνοντας σχεδόν πολλούς νεοτερισμούς της ιταλικής αλλά και αρκετούς κανόνες της γλώσσας αυτής! Όμως η γλώσσα του ποιητή είναι στην κυριολεξία της ελληνική. Αλλά ελληνική του έξω χώρου, του δυτικού χώρου και όχι της Ελλάδας. Είναι σημαντικό να το καταλάβουμε αυτό!

Η γλώσσα είναι τα επίπεδα της γλώσσας, όπως η φωνητική, η μορφολογία, η σύνταξη, κ.α. αλλά είναι και το γνωστικό και συνειδησιακό απόθεμα που εγκιβωτίζεται στο λόγο της. Αυτό το δεύτερο είναι σημαντικό για τους ποιητές.

Παλιότερα θυμάμαι, όταν ήμουν σε ένα Πανεπιστήμιο ήθελα να δημιουργήσω ένα μεγάλο διαδικτυακό χώρο που θα αποτελείται από τις διαλέκτους και τα ιδιώματα της νέας ελληνικής γλώσσας. Είχα δημιουργήσει χάρτη και είχα κάνει ηχογραφήσεις. Κάποιοι φίλοι από την Κάτω Ιταλία μου έκαναν και ανάγνωση έργου του Νουτσέρα.

Ο ποιητής Νουτσέρα

Η παιδική ηλικία του Σαλβίνο Νουτσέρα διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ποίησή του, γιατί αυτός ενώθηκε τόσο με την ιδιαίτερη ελληνική γλώσσα της περιοχής τους και μετά πια δεν μπορεί να αποκοπεί από αυτή τη γλώσσα και την παράδοσή της. Δεν μπορεί να ξεκοπεί από όλο το συναισθηματικό και πνευματικό φόρτο που του μετέδωσαν οι δικοί του για την Ελλάδα και την ιστορική της πορεία στο χρόνο. Από τα έθιμα και τη γλώσσα της ελληνικής κοινότητας της Καλαβρίας που χρησιμοποιεί στο έργο του.

Στην ποίησή του νιώθει εκπρόσωπος της μεγάλης ελληνικής παράδοσης, η οποία δεν μπορεί να σταματήσει κάπου. Έρχεται από μακριά και συνεχίζει να υπάρχει. Για το λόγο αυτό όταν δημοσιεύει τα πρώτα του ποιήματα είναι γεμάτα με λεπτό λυρισμό και αγάπη για την ελληνική γλώσσα και την ελληνική παράδοση. Ο ποιητής με τη γλώσσα του αντιστέκεται στη φθορά και στο χρόνο. Η αντίσταση είναι στοιχείο του πολιτισμού του. Ο Νουτσέρα καταλαβαίνει την ένταξή του στον ελληνικό πολιτισμό ως στοιχείο ψυχικής διάθεσης και ψυχικής αφοσίωσης. Θέλει να αφοσιωθεί στην παράδοσή του, γιατί νιώθει πλήρης, νιώθει ολοκληρωμένος και νιώθει χαρούμενος.

I Rize
I rizemu eminai ecì
sto chuma pu irta ston cosmo
ismia me tin cardia,
me tin glossa to ggonèomu.
Rize macrie ce palee
ti efuscoai sto chuma tu kerù
ce tegghionnusi, perannonda
ti thalassa,sti Grecia.

Ρίζες
Οι ρίζες μου έμειναν εκεί
στο χώμα που γεννήθηκα
μαζί με την καρδιά,
με τη γλώσσα των γονέων μου.
Ρίζες μακριές και παλιές
που φουσκώνουν στο χώμα του καιρού
και τελειώνουν, πηγαίνοντας
στη θάλασσα, στην Ελλάδα.

Ο ίδιος είναι από τους πιο αξιόλογους εκπροσώπους της ελληνικής κατωιταλικής λογοτεχνίας, μιας λογοτεχνίας που έχει λίγο διερευνηθεί ιδίως στην Ελλάδα, και αν και το έργο του δεν είναι πολύ μεγάλο, αυτό είναι αξιόλογο και πολύ σημαντικό. Είναι γνωστός και εκτιμάται στην Ιταλία.

Το λογοτεχνικό έργο

Το 1987 εξέδωσε τη συλλογή «Agapào na graspo» (Αγαπάω να γράφω), με ποιήματα ολιγόστιχα αλλά με μεγάλη δύναμη στην σκιαγράφηση του συναισθήματος ή στην αναπαράσταση μιας εικόνα. Η γραφή ως μορφή ύπαρξης του ελληνικού πολιτισμού, μπολιάζει το έργο του.

Έχει ήδη επισημανθεί πως :

«Στα ποιήματά του ο τόνος του είναι πολύ συχνά εξομολογητικός και αποδέκτης αυτών των αποκαλύψεων είναι, συνήθως, μια γυναίκα. Στη θεματολογία του κυριαρχούν ο έρωτας, η μοναξιά, η λατρεία της φύσης, που, μαζί με την απαρηγόρητη στάση του απέναντι στο θάνατο και την απουσία κάθε αναφοράς στο Θεό, αναδεικνύουν τον παγανιστικό της χαρακτήρα»ⁱ

Αυτά τα στοιχεία τα βρίσκουμε στις συλλογές του, στις οποίες ο ποιητής διαθέτει την αισιοδοξία για τη γλώσσα του και για την καταγωγή του. Η αυλή του σπιτιού, τα λουλούδια, τα χείλη της αγαπημένης, οι φίλοι, η πατρίδα είναι σταθερά μοτίβα στα ποιήματά του, στα οποία το ρήμα παίζει ξεχωριστό ρόλο, αφού προτάσσεται στο στίχο και δίνει τον τόνο και την κατεύθυνση.

Agapao na graspo
Agapao na graspo
apanu st’ aspro chartì,
me cundura loghia,
sc’emmè me ton cosmo,
me tus addhu athròpu,
methemu manachò.

Αγαπώ να γράφω
Αγαπώ να γράφω
πάνω στ’ άσπρο χαρτί
με λόγια φτωχά.
τη σχέση μου με τον κόσμο
με τους άλλους ανθρώπους
με μένα μόνο.

Το 1999 εκδίδει τη δεύτερη ποιητική συλλογή το «Chimàrri» (Χείμαρροι?), πάλι στη διάλεκτο γκρεκάνικο. Στη συλλογή συνεχίζει το ίδιο ύφος και την ίδια ποιητική πρόθεση. Στη νέα ποιητική συλλογή του ο Νουτσέρα ασχολείται με τα ίδια μοτίβα, την αγάπη, τη χώρα, τους ανθρώπους τα καθημερινά πράγματα της ελληνικής κοινότητας. Όμως το μοτίβο εδώ δεν παραμένει το ίδιο αλλά απλώνει, γίνεται εντονότερο και αναπαριστά με μεγαλύτερη ένταση το συναίσθημα.

Η ποιητική γλώσσα του Νουτσέρα αποτελεί μια σύνθεση ανάμεσα στην παράδοση και στον μοντερνισμό. Ζει στην εποχή που οι καθαρές μορφές τέχνης δεν υπάρχει πια. Όλα αποτελούν συνθέσεις. Το ποίημά του στηρίζεται στην χρήση του ρυθμού, αλλά και του σύντομου στίχου, ο οποίος δίνει τα θέματά του άμεσα και περιεκτικά. Ο στίχος του είναι θεματικός. Δεν πλατειάζει και δεν υπεκφεύγει. Οι έλληνες συγγραφείς του εξωτερικού είναι άμεσοι στην συγγραφική τους λύση, όταν στην Ελλάδα πολλές φορές οδηγούνται στον πλατειασμό, στην έμμεση αναφορά, και στη διαφυγή πολλές φορές από το θέμα. Τα ποιήματά του έχουν γίνει με μεγάλη σχεδόν ακρίβεια μπορείς να πεις. Συγκινούν με το θέμα τους και την ανάπτυξή του.

Στο πεζογράφημά του Chalònero [χαλώ=όνειρο], που είναι γραμμένο στη διάλεκτο με μετάφραση στα ιταλικά αναδεικνύει τα κοινωνικά προβλήματα της Καλαβρίας, ιδίως των ομάδων του τοπικών εγκλήματος και των «οικογενειών».

Έλληνες λογοτέχνες της διασποράς

Ο Νουτσέρα είναι ένας από τους σημερινούς πολλούς εκπροσώπους της ελληνικής λογοτεχνίας της διασποράς, οι οποίοι κατά τη γνώμη μας συνεχίζουν την παράδοση των παλαιότερων γενεών η οποία ανιχνεύεται μερικώς στον Ζαν Μορέας, τον Λευκάδιο Χερν, συνεχίζεται σε μικρά χρονικά σημεία με τον Ιστράτι και με πολλούς άλλους στη Ρωσία ποιητές, όπως τον Γκεόργκι Κωστοπράβ.

Όλοι αυτοί, αλλά και πολλοί εργαζόμενοι στο εξωτερικό και σε γλώσσα όχι αναγκαστικά ελληνική εξέφρασαν πτυχές της ελληνικής συνείδησης και της ελληνικής λογοτεχνίας της εποχής. Είναι πτυχές σχετικά με την κατανόηση του κόσμου και την γνωριμία του κόσμου. Είναι όλες εκείνες οι πλευρές ενός πολιτισμού που στην διαχρονική του διαδρομή του πλημμύρισε από μορφές και σύμβολα πνευματικά, από οδηγίες, μοτίβα και διδάγματα στο λόγο και τη σκέψη των ανθρώπων. Όλοι οι παραπάνω μαζί με τους Έλληνες είναι εκφραστές μιας παράδοσης η οποία κρατούσε βαθιά στο εσωτερικό της ως κιβωτό τον πολιτισμό της, ο οποίος ήταν ιδιαίτερος, σημαντικός και ανθρώπινος.

Η ελληνική λογοτεχνία της εποχής μας είναι έκφραση του νεοελληνικού λόγου και της νεοελληνικής κοινότητας, του ελληνικού πολιτισμού δηλαδή, ο οποίος αν και είναι γεμάτος με σύμβολα, κείμενα, οδηγίες, σκέψεις είναι ταυτόχρονα και αμήχανος μπροστά στο μέλλον. Αυτή τη γενική αμηχανία και ανέλπιδη προσοικείωση του μέλλοντος εκφράζει η λογοτεχνία της εποχής μας. Μια διάστασά της και η ποίηση του Σαλβίνο Νουτσέρα που βλέπει να σβήνει η γλώσσα και ο πολιτισμός που υπηρέτησε.

Ο Νουτσέρα και ο ελληνικός πολιτισμός

Ο ποιητής εκφράζει πρωτίστως τη χαρά του για την ύπαρξη της γλώσσας του, γιατί τον ανάστησε και τον μόρφωσε, άλλοτε δε την ελαφρά θλίψη του για την εγκατάλειψή της, τον πόνο για την υποχώρησή της σε έναν κόσμο μεταβαλλόμενο. Είναι ευαίσθητος και η λεπτή του αίσθησή του γίνεται στη συνείδησή μας κραυγή που αναπλάθει μέσα μας τις βασικές ορίζουσες της ελληνικής ύπαρξής μας. Βέβαια γράφει σε ελληνική διάλεκτο και εκφράζει την θλίψη του για την «απώλεια» της γλώσσας του μέσα στην συμβίωση με τον δυτικό περίγυρο και της ιταλικής γλώσσας.

Στην πραγματικότητα, όμως, ο στίχος «Περνά ο καιρός και εσύ γλώσσα μου, πεθαίνεις» δεν είναι έκφραση απογοήτευσης. Ο ποιητής νιώθει πως γράφει σε ένα ξένο περιβάλλον για την ελληνική γλώσσα. Είναι δύσκολη η επιβίωση. Φοβάται! Έτσι προβάλει σαν να συμβιβάζεται με την ιδέα της συμβίωσης με τον ιταλικό περίγυρο. Ο Νουτσέρα φοβάται πως με την μείωση των φυσικών ομιλητών της ελληνικής θα χαθεί σιγά σιγά και η ίδια.

Άραγε η γλώσσα, όταν δεν μιλιέται χάνεται; Τα αρχαία ελληνικά χάθηκαν, ή τα λατινικά; Καταλαβαίνει τη διαφορά. Εδώ μιλάμε για τη γλώσσα των γονέων του και των προγόνων του στην Ιταλία. Αυτή η γλώσσα με την πάροδο του χρόνου χάνεται. Η ποίησή του αποτελεί κραυγή, αλλά και μια σκέψη προβληματισμού για τη δραματική εξέλιξη της γλώσσας.

Ο ποιητής γνωρίζει πως οι ομιλητές της γκρενάκινο είναι πιστοί στον πολιτισμό τους, μέσα από μεγάλες αντιξοότητες. Όμως υπάρχει ο φόβος η γλώσσα τους, η οποία μιλιέται τόσους αιώνες, να μην είναι τόσο αναγκαία στην καθημερινότητα γλώσσα. Θα αφήσει τη θέση της; Θα αποχωρήσει από την ιστορική σκηνή; Στην πραγματικότητα ο ελληνικός πολιτισμός γενικά και ειδικά στην Ιταλία προβάλει πολύ πλούσιος.

Η ποίηση του Νουτσέρα επισημαίνει τις διάφορες μορφές ύπαρξης αυτού του πολιτισμού, ο οποίος βέβαια είναι πολύ λεπτός και πολύ μονοσήμαντος. Η ουσία του πολιτισμού είναι ο πλούτος μορφών, η πρωτεϊκότητα που προς το παρόν δεν εγκαταλείπει τον άνθρωπο.

Ο Νουτσέρα, ένας άγνωστος στον τόπο μας Έλληνας ποιητής προβάλει ως άλλος «Ποσειδωνιάτης» ο οποίος αγωνιά για το μέλλον της γλώσσας του και του λαού του. Αλλά η αγωνία του δεν μετατρέπεται σε φυγή απ’ την πραγματικότητα, απεναντίας αντιμετωπίζεται με στωικότητα.

Ο αναγνώστης θα διαπιστώσει πως τα ποιήματά του πολύ ευαίσθητα, λιτά και περιεκτικά, κάτι που δημιουργεί συγκίνηση. Είναι γραμμένα με μεγάλη προσοχή και περίσκεψη. Αναπλάθουν στιγμές του ελληνικού βίου, αλλά εκφράζουν και τις σκέψεις ενός ανθρώπου που θέλει να τις αφήσει στους Έλληνες φίλες του. Θα έλεγα πως ακόμα η ποίησή του ενώνει όλες τος γλώσσες και τους λαούς που η παρουσία τους στο χάρτη της Ευρώπης και του κόσμου φθίνει ίσως.

Ποιήματα του Νουστέρα

Παραθέτω μερικά ποιήματα του Σαλβίρο Νουτσέρα, σε μετάφραση της Σίσσυς Αθανασοπούλου. Πρώτα μπαίνει το κείμενο στη γκρεκάνικη διάλεκτο και ύστερα τη μετάφραση.

I Rize
I rizemu eminai ecì
sto chuma pu irta ston cosmo
ismia me tin cardia,
me tin glossa to ggonèomu.
Rize macrie ce palee
ti efuscoai sto chuma tu kerù
ce tegghionnusi, perannonda
ti thalassa,sti Grecia.
Ecì sto Chorio pu eghenastina mega
eminai glicade ce pricade.
I glicada tu pedì me tossa onira stin ciofalì,
ti etreche sta chorafia
apissu ste ppetuddhe
c’esclapenne sta dendrà
ja na piai te ccinurjie folèe,
ti ecanne tosse zimìe.
I pricada tu athròpu
ti ivre posso ene scerò
to porpatima ti zoì
sta pramata cathimerinà
channonda ta onira
ce tossa agapimmena.
Megali pricada simero
na stato macria
ja na echo mia dulìa.
Thelo na condofero
pu afica te rrizemu
ce na mi tes ivro marammene.


Ρίζες
Οι ρίζες μου έμειναν εκεί
στο χώμα που γεννήθηκα
μαζί με την καρδιά,
με τη γλώσσα των γονέων μου.
Ρίζες μακριές και παλιές
που φουσκώνουν στο χώμα του καιρού
και τελειώνουν, πηγαίνοντας
στη θάλασσα, στην Ελλάδα.
Εκεί στο χωριό που μεγάλωσα
έμειναν οι γλύκες κι οι πίκρες.
η γλύκα του παιδιού
με τόσα όνειρα στο κεφάλι,
που έτρεχε στα χωράφια
πίσω απ’ τις πεταλούδες
που σκαρφάλωνε στα δέντρα
για να πιάσει καινούργιες φωλιές,
που έκανε τόσες ζημιές.
Η πίκρα του ανθρώπου
που ξέρει πόσο είναι σκληρό
το περπάτημα στη ζωή
στα καθημερινά πράματα
χάνοντας όνειρα
και τόσους αγαπημένους.
Μεγάλη η πίκρα μου σήμερα
να είμαι μακριά
για να έχω μία δουλειά.
Θέλω να γυρίσω
κει που άφησα τις ρίζες μου
και να μη τις βρω μαραμένες.

Agapao na graspo
Agapao na graspo
apanu st’ aspro chartì,
me cundura loghia,
sc’emmè me ton cosmo,
me tus addhu athròpu,
methemu manachò.
Pramata tu cosmu
ti menasi panda
san o atropo addhazi.
Agapao na platespo
me tin spichìmu
ti zoì tu cosmu.
Pramata olò,
cunduri charapìa
sce mia thalassa pricada.
Pramata alithinà,
onira aghenasta
ti ma ffudusi na zume.

Αγαπώ να γράφω
Αγαπώ να γράφω
πάνω στ’ άσπρο χαρτί
με λόγια φτωχά.
Τη σχέση μου με τον κόσμο
με τους άλλους ανθρώπους
με μένα μόνο.
Πράγματα του κόσμου
που μένουν πάντα,
ενώ ο άνθρωπος αλλάζει.
Αγαπώ να μιλώ
με τη ψυχή μου
για τη ζωή του κόσμου.
Πράγματα ολωνών,
λιγοστή χαρά
σε μια θάλασσα πίκρα.
Πράγματα αληθινά,
όνειρα απραγματοποίητα
που μας βοηθάν να ζούμε.
Αγαπώ να γράφω.

Middalo pricìo
Mìddalo pricìo ene to chùmama
den to scerome ma ghirìzome to addismònima.
Addazi colùri i arghìdda tu kerù
asce màstora cosmico ftiamèni.
Mìddalo glicìo ene to chùmama
ena mmeli ti thorùme stin imèra.
Icòne ti den nnorìzonde èchusi t’ astra
menome crimmèni sce merìe macrìe.

Μύγδαλο πικρό
Μύγδαλο πικρό είναι η γη μας
δεν το ξέρουμε και γυρίζουμε στη λησμονιά.
Αλλάζει χρώμα η άργιλος του καιρού
φτιαγμένη από έναν μάστορα του σύμπαντος.
Μύγδαλο γλυκό είναι η γη μας
μέλι που το βρίσκουμε κάθε μέρα.
Σχήματα που δεν γνωρίζουμε έχουν τα άστρα
μένουν κρυμμένα σε μέρη μακρινά.

Mia tsikkinìa cinùrùrji
Simero cùnnome san mìa tsikkìnìa cinùrji
Ossu st’ arthàmmia ti ppùri pu jelùsi.

Καινούργιο πουκάμισο
Σήμερα νοιώθω σαν καινούργιο πουκάμισο
μέσα στα γελαστά μάτια του πρωινού.

I agapimeni lira
Efaga en mmòrcio pitta
me asprì mizìthra provatìna

Η αγαπημένη λύρα

Έφαγα μια μπουκιά πίτα
μ’ άσπρη μυζήθρα προβατίσια
ήπια κρασί
μαύρο, γλυκό σαν τα μάτια σου.
Τώρα την αγαπημένη λύρα
αγγίζω με δάχτυλα λεπτά
και τραγουδώ με λόγια
πολύχρωμα
τη μεγάλη μου αγάπη για σένα
χαριτωμένο πλάσμα.

I storia ti Cchora
Leghi ti
i merìa ti Stòria ti Cchora
ene jà catacì.
Addi dìsciusi
mian addin merìa.
Canena mai leghi
ti o pappùmu
ton estìlai na cumbattèspi
pote iche decàsce chronò.
Acomì leghi ti
i merìa ti Storia ti Cchora
ene ja catacì.
Leghi.


Η Ιστορία της Χώρας
Λέει ότι
η μεριά της ιστορίας της χώρας
είναι κατακεί.
Άλλοι δείχνουν μιαν άλλη μεριά.
Κανένας δε λέει ποτέ
ότι τον παππού μου
τον έστειλαν να πολεμήσει
όταν ήταν δεκάξι χρονώ.
Κι ακόμα λέει ότι
η μεριά της ιστορίας της χώρας
είναι κατακεί.
Λέει.

Νέο Ηράκλειο 19.06.2020 

iΣίσσυ Αθανασοπούλου, Salvino Nucera: η ελληνική ψυχή της Νότιας Ιταλίας, 18.01.2006, http://www.fryktories.gr/article/salvino-nucera-i-elliniki-psyxi-tis-notias-italias