Μένη Κουμανταρέα
‘Ένα μυθιστόρημα που πρωτοκυκλοφόρησε
στις αρχές τού αιώνα και προκάλεσε μεγάλη εντύπωση, στις μέρες μας ξανακυκλοφορεί.
Το έργο αυτό έχει όλα τα χαρίσματα
και όλες τις αδυναμίες που εμφανίζουν τα ελληνικά μυθιστορήματα της εποχής
εκείνης, αλλά και της σημερινής ακόμα.
Ο τίτλος του ιδιαίτερος με την έννοια πως προκαλεί το ενδιαφέρον να διαβαστεί και τοποθετεί τον αναγνώστη μέσα στα συμφραζόμενα της μεταπολεμικής εποχής. Ο συγγραφέας τον αλιεύει από το «εθνικό διαπαιδαγωγητικό ρόλο» έργο της Μακρονήσου, για την οποία παίρνει νομίζουμε δημοκρατική ορθή στάση! Ο κάθε νέος μετά την σκληρή ηθική διαπαιδαγώγηση στην οποία μεταμορφωνόταν σε ανανήψαντα, θεωρούνταν πως ήταν δυο φορές Έλληνας. Η Μακρόνησος είναι ένα κολαστήριο και για τον Κουμανταρέα και οι νέοι άνθρωποι που πηγαίνουν εκεί στιγματίζονται ανεπανόρθωτα. Ο συγγραφέας στέκει παραδοσιακός ως προς τους ρόλους των παρατάξεων και δεν αναθεωρεί το ρόλο της αριστεράς, όπως συνέβη σε άλλα έργα της εποχής. Το έργο ως προς τις ιδέες που μεταφέρει ανήκει στην δημοκρατική αριστερή παράδοση που ήταν κυρίαρχη μερικές δεκαετίες πριν. Αλλά από την άλλη μια αναθεώρηση του ρόλου της Μακρονήσου μέχρι τώρα δεν έχουμε συναντήσει. Ίσως άραγε θα δούμε;
Αναφέρω τα σχετικά με τον κόσμο
των ιδεών γιατί το έργο στροβιλίζεται γύρω από τη ζωή στο νησί αλλά και από τις
αναμνήσεις μιας ομάδας νεαρών από την Μακρόνησο. Στο νησί κάποιοι θα χάσουν τη
ζωή τους από τα βασανιστήρια, άλλοι θα παραμορφωθούν από το ξύλο, άλλοι θα δρομολογήσουν
τη ζωή τους με δυσκολίες αλλά θα επιβιώσουν. Αυτός που αν και προοδεύει στη ζωή
του, αλλά δεν νιώθει άνετα είναι ο Άγγελος, ο νεαρός ήρωας ου ενώνει τη ζωή των
οικογενειών αλλά και των άλλων ηρώων. Ο κεντρικώς ήρωας λοιπόν μετεωρίζεται στη
ζωή του και δεν ξέρει αν ο δρόμος που έχει πάρει είναι ο σωστός ή όχι. Η μάλλον
ξέρει πως δεν είναι ο ορθός, αλλά δεν είχε τη δύναμη να πάρει τη σωστή κατεύθυνση.
Ο άνθρωπος στο έργο του Κουμανταρέα φαίνεται να κινείται μέσα στη λογική της εποχής,
δεν έχει κάποια δυνατότητα να υπερβεί την πραγματικότητα που βιώνει. Ο άνθρωπος
δεν είναι δημιουργός της ιστορίας και της ζωής του, αυτή είναι αποτέλεσμα
τυχαίων συμβάντων και ο άνθρωπος μπορεί να κρατήσει τον εαυτό του αν έχει δημοκρατικό
χαρακτήρα με μεγαλοψυχία και ενσυναίσθηση.
Το θετικό με το έργο αυτό είναι
πως είναι ένα έργο που διαβάζεται και το πιο σημαντικό παραμένει στη μνήμη,
συγκρατείται στη μνήμη. Δεν είναι εύκολο έργα που διαβάζουμε να μένουν
πάντα στη μνήμη, όχι μετά από καιρό, αλλά αμέσως μετά το διάβασμα. Το έργο κατακτά την μνήμη και τις μνημονικές
ικανότητες του αναγνώστη. Σε αυτό συμβάλει η γραμμική εξέλιξη του έργου που
είναι σαν να το ξετυλίγουμε από την αρχή και πάμε στην ολοκλήρωση. Έχει πολύ
λίγες αναδρομές στο παρελθόν, είναι ένα έργο που κινείται γραμμικά προς το
μέλλον. Γενικά οι μικρές προτάσεις και η προσεγμένη – μετρημένη εναλλαγή των προσώπων με μια λογική συμμετοχή
των χαρακτήρων στην ιστορία. Σε κάθε ιστορία συμμετέχουν λίγοι ήρωες και κάθε
φορά η εξέλιξη στηρίζεται σε ένα κεντρικό θέμα το οποίο συμβάλει στην αναζήτηση
στο ενδιαφέρον και στην συγκράτηση στη μνήμη. Η μνήμη συγκρατεί ευκολότερα
περιορισμένο αριθμό χαρακτήρων, θεμάτων, τόπων και χρόνων. Στο θέμα αυτό το έργο του Κουμανταρέα είναι
παραδειγματικό. Δεν είναι όλα τα έργα που πετυχαίνουν αυτό το σκοπό, π.χ. «Η Εβραία
νύφη» του Ν. Δαββέτα, ούτε που μου έμεινε στη μνήμη μετά την ανάγνωση και
μιλάμε για ένα πολύ αξιόλογο έργο. Σημαντικό
ρόλο στη συγκράτηση στη μνήμη διαδραματίζει η γλώσσα η οποία αν και δεν είναι ιδιαίτερα
δουλεμένη, αφήνει μια ενδιαφέρουσα πινελιά στον αναγνώστη και το κείμενο γίνεται
ανάμνηση.
Αδυναμία του έργου, αλλά και
πολλών έργων της ελληνικής λογοτεχνίας είναι η έλλειψη στοχασμού, σκέψης, μιας
ανάλυσης της κατάστασης. Αυτό βέβαια που βλέπουμε στο έργο του Καζαντζάκη
και από κάποια στιγμή και ύστερα θεωρήθηκε μειονέκτημα του έργου, από την
ελληνική κριτική, θυμάμαι τις απόψεις του Απόστολου Σαχίνη και άλλων
πανεπιστημιακών της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου, αυτό που θεωρούνταν πως δεν
χρειάζεται, είναι αυτό που κατά τη γνώμη μυ που χρειάζεται περισσότερο σήμερα.
Σήμερα δε μπορεί ένα λογοτεχνικό
έργο να κατακτήσει ένα ευρύτερο κοινό, η έννοια του κοινού όχι με την έννοια
των χωρών, αλλά με την ποιοτική έννοια του όρου, αν ο συγγραφέας δεν έχει τη δυνατότητα να
αναφέρεται στην πραγματικότητα εσωτερική και εξωτερική. Δεν μπορεί το έργο αυτό
να μείνει αν ο συγγραφέας δεν αναφέρεται στην πραγματικότητα με στοχαστικό και
δοκιμιακό τρόπο, αν δεν καθοδηγεί τον αναγνώστη σε δρόμους που δεν είναι πάντα
εμφανείς με την ανάγνωση της ιστορίας.