Κοσμάς Πολίτης «Το Γυρί»,

 

Κοσμάς Πολίτης «Το Γυρί», Αθήνα 1944 

Είναι ένα μυθιστόρημα με φόντο μια λαϊκή γειτονιά της Πάτρας,    την οποία ο συγγραφέας ονομάζει Γυρί. Αυτή βρίσκεται κοντά  στην πλατεία Βούδ (Βούδη στο κείμενο). Το Γυρί είναι ένας φανταστικός τόπος στον οποίον εκτυλίσσεται μια τοιχογραφία της σύγχρονης ζωής σε μια μεγάλη πόλη, μιας ζωής ιδωμένης κυρίως μέσα από τα πάθη και τις επιθυμίες των ανθρώπων. Οι άνθρωποι του Πολίτη είναι ρεαλιστικοί, γεννιούνται και συνθλίβονται  από πάθη και όνειρα τα οποία δεν μπορούν να αποφύγουν.  

«Το Γυρί στα όρια της πολιτείας  ή στα όρια του κόσμου» (Κ. Πολίτης Το Γυρί, σ. 130, εκδόσεις Ύψιλον Βιβλία) αποτελεί έναν δημιουργικό τόπο ή μια κόλαση για τους ήρωες. Είναι ένας φανταστικός τόπος για ν’ αναδείξει τις συνειδήσεις και τις επιθυμίες.

Ο Πολίτης στο έργο αυτό δημιουργεί μια μεγάλη τοιχογραφία από ανθρώπινους χαρακτήρες που μάχονται να επιβιώσουν σε μια εποχή που η οικονομική κατάσταση στην πόλη είναι πολύ σκληρή. Χρόνος του κειμένου είναι  τα τέλη της δεκαετίας του 1940, μετά την επιβολή της δικτατορίας του Μεταξά της 4^ης Αυγούστου.  Ο Πολίτης δημιουργεί χαρακτήρες, του αρέσει με τα λογοτεχνικά υλικά του να φτιάχνει ανθρώπους οι οποίοι μάλλον σιωπηρά βιώνουν τα πάθη και τις εξάρσεις τους, από εδώ ο κοινωνικός ρεαλισμός του,  ζουν στην πόλη τους, ακολουθούν το δρόμο τους ο καθένας, πιστεύουν στα δικά τους ιδεώδη και διαμένουν στον κόσμο του.  Οι ανθρώπινοι χαρακτήρες πολλοί, οι οποίοι έχουν κοινό στοιχείο την επιθυμία για ζωή, αλλά δεν γνωρίζουν πώς να ζήσουν καλύτερα. Ο κόσμος τω ανθρώπων είναι διπλός τουλάχιστον, το σπίτι στο οποίο διαμένουν και οι ιδέες τις οποίες ακολουθούν.

Οι άνθρωποι για τον Πολίτη κυριαρχούνται από τα πάθη τους, όπως το ερωτικό πάθος ή ακόμα ακόμα και το σεξουαλικό πάθος, από την ροπή στην παρανομία και στα ναρκωτικά, από την τάση ανυπακοής, από τη ροπή για διαβίωση στο περιθώριο ως μία τάση να ξεφύγουν από τα όρια και τους κανόνες.  Ο Πολίτης δεν επικροτεί, απλώς παρουσιάζει τη ζωή στην φτωχική γειτονιά.   

Ο Φίλιππος, το alter ego του συγγραφέα,  ο ευκατάστατος σαραντάρης, διευθυντής κάποιας υπηρεσίας,  ο οποίος ζει στη βίλα της περιοχής, διαβιώνει εκεί φιλοξενώντας ερωμένες του, ζώντας μέσα στα πλαίσια της αξιοπρέπειας. Ο Πολίτης όταν βρέθηκε στην Πάτρα έγινε διευθυντής της Ιονικής Τράπεζας, εδώ γνώρισε τη δεύτερη γυναίκα του και χώρισε από την  πρώτη, εδώ πέθανε η κόρη του που γεννήθηκε από τη δεύτερη γυναίκα του. Είναι ο τύπος που κυριαρχείται από τα ερωτικά αισθήματα και προσπαθεί να βρει στη ζωή του τον συνδυασμό πάθους και έρωτα. Αποφεύγει τις παντρεμένες γυναίκες και αυτόν τον καθιστά ευυπόληπτο στη γειτονιά. Όμως τα χρήματα που διαθέτει γίνονται το δέλεαρ για πολλές νεαρές γυναίκες να επιδιώξουν φιλία μαζί του. Ο ήρεμος ερωτικός τόνος αντικατοπτρίζει τη στάση ζωής του ίδιου του Πολίτη.

Η γυναίκα από την κλίση της στην ερωτική ροπή και στην  προσωπική διαβίωση, χωρίς να υπακούει σε κανόνες ηθικής και χωρίς να αποδέχεται στους οικογενειακούς κανόνες, τους οποίους όμως δεν σπάει, αλλά δεν τηρεί. Αυτό που την καθοδηγεί είναι το πάθος στο παράδειγμα της Θάλειας, της Λιάνας, της  Τέας κ.α. Στο βάθος ίσως το πάθος κηδεμονεύεται από τις οικονομικές σχέσεις και το χρήμα.   Η ταβερνιάρισσα Βικτωρία, παντρεμένη κι ίδια με το Γερόλυμο που έχει κάνει κάποιο φόνο πριν από 30 χρόνια αλλά η ενοχή ακόμη τον τυραννά,  είναι αυτή που την «βγάζει στο κλαρί» χωρίς ντροπή και αιδώ, θεωρώντας πως αν μπορεί να πάει με άλλον άντρα και να βγάλει και χρήματα είναι απολύτως θεμιτό. Η οικονομική ανέχεια είναι αυτή που κυριαρχεί στη ζωή των ανθρώπων και τους σπρώχνει στην εκμετάλλευση των παθών. Το ίδιο και ο κύριος Νιόνιος ο οποίο γνωρίζει την κόρη του Κάτια με τον ευκατάστατο Φίλιππο αλλά έχει στο πίσω μέρος του μυαλού του κάποια οικονομική υπόθεση που ζητά την επίλυσή της.

Στο ορφανοτροφείο της περιοχής τα παιδιά δεν περνούν καλά, ο διευθυντής τα κτυπά και η ζωή τους είναι αφόρητη. Κάποιο  θα το σκάσει και θα πάρει τη δική του ζωή.

Και βέβαια σε μια τέτοια κοινωνία χωρίς ισορροπία η τραγωδία δεν αργεί να έρθει. Ο άνθρωπος του Κ. Πολίτη κυρίως  αδύναμος, αβοήθητος, γιατί θα πρέπει να τα βγάλει πέρα μόνος του και συνήθως δεν υπάρχει κάτι που να το βοηθά.  Το μυαλό του ανθρώπου δεν τον βοηθά πάντα, γιατί εκείνο περιστρέφεται στο σήμερα. Δεν ξεφεύγουν. Όσοι μπορέσουν και ξεφύγουν από τον κύκλο της κοινωνικής τους ζωής αυτοί έχουν και καλύτερο μέλλον.

Το έργο προβάλλει τον απλό μέσο καθημερινό ήρωα, ο οποίος σχεδόν χαμηλόφωνα προάγεται στη ζωή του, χωρίς μεγάλες ιδέες και μεγάλα άλματα. Η ζωή σιγοψιθυρίζεται και ίσως να είναι αυτό, η κοινωνική διάσταση που συνδέει τον Πολίτη με τη γενιά του ΄30, με τον Τερζάκη ή τον Παναγιωτόπουλο.

Ο πολιτισμός της εποχής ιδίως η τζαζ περνά στο κείμενο και σε κάποια σημεία φαίνεται να το διαρθρώνει. Ο αφηγηματικός τρόπος του Πολίτη μοιάζει τον συγκοπτόμενο τρόπο της τζαζ, πολλά σημεία δεν τα αφηγείται ως το τέλος, αλλά δίνει τη δυνατότητα στον αφηγητή να τα καταλάβει. Όπως για παράδειγμα με το θάνατο του Σάββα, ήταν αυτοκτονία ή ήταν ατύχημα τη  στιγμή που ο ήρωας σκεφτόταν αν η μητέρα του είναι πόρνη ή όχι. Οι χαμηλοί τόμοι,  η ελλειπτικότητα στην αφήγηση, το πέρασμα από το ένα θέμα στο άλλο είναι σημαντικά στοιχεία τα οποία ομορφαίνουν την αφήγηση και καθιστούν τον αναγνώστη προσεκτικότερο με το κείμενο.

Όταν εκδόθηκε το κείμενο αυτό, το οποίο διαφέρει από τα προηγούμενα κείμενα του Πολίτη (Λεμονοδάσος, Ερόικα, Εκάτη) τα οποία ήτα ελληνοκεντρικά, στραμμένα στην παράδοση και σε έναν εξωτισμό νομίζουμε ο Πολίτης στρέφεται στο κοινωνικό μυθιστόρημα. Πολιτικά επίσης στρέφεται προς την αριστερά.  Ο Πολίτης είχε υπηρετήσει τη δεκαετία του 1930 στην Πάτρα υποδιευθυντής της Ιονικής τράπεζας με την οποία όμως εξαιτίας του θανάτου της κόρης του ήλθε σε ρήξη και απολύθηκε το 1942. Όμως όλος ο προβληματισμός, οι εμπειρίες της ζωής στην Πάτρα και η μεταστροφή των πεποιθήσεών του τον οδήγησαν να  ενταχθεί στην αριστερά και στο ΚΚΕ το 1945. Όμως αυτή η προβληματική στο «Γυρί» δεν φαίνεται.  Το Γυρί είναι μοντέρνα κοινωνικό έργο, αλλά δεν είναι ούτε στρατευμένο, ούτε πολιτικό έργο, παρά τον προβληματισμό που εισάγει. Είναι έργο που αναφέρεται στην πραγματικότητα και προβάλει τον κοινωνικό άνθρωπο ως βιολογικό ον. Σκέφτεται τον καθημερινό άνθρωπο και τον ξεγυμνώνει από την πλευρά των παθών που εκείνος κουβαλάει και πολλές φορές μένουν υπόρρητα.

Το κείμενο αυτό είναι ένα μυθιστόρημα πολυπρόσωπο και ίσως δεν ρίχνει ιδιαίτερα το βάρος του σε κάποιον ήρωα, ή σε κάποιον  κύριων ηρώων. Θυμίζει μια συλλογή διηγημάτων και είναι γραμμένο με τον τρόπο του Παπαδιαμάντη, ο οποίος ζητούσε να γράφεται μυθιστόρημα ως μια ενότητα νουβελών. Έτσι ξεχωρίζεται η νουβέλα του Φίλιππου, της Βικτωρίας, του Νικολάκη, της Θάλειας και του Σάββα, του Καλατζόπουλου. Η αλληλεπίδραση είναι μέσα στα πλαίσια της κάθε ξεχωριστής νουβέλας και όχι μεταξύ τους στο κείμενο, αφού ο Πολίτης επέλεξε να μην έχει έναν κεντρικό ήρωα οι πράξεις του οποίου να συνδέονται με τις πράξει όλων.