Πίνακας του Νικόλαου Γύζη με τίτλο «Ελληνικό σχολείον εν καιρώ δουλείας», γνωστό ως «Κρυφό σχολείο»
Θυμάμαι στον "Οδηγητή" στην εφημερίδα της ΚΝΕ πριν από 45 χρόνια να αποκαλείται μύθος το κρυφό σχολειό, και πως η Επανάσταση δεν ξεκίνησε καθόλου στις 25 Μαρτίου, ο Παλαιών Πατρών Γερμανός δεν ήταν υπέρ της Επανάστασης και στις 25 Μαρτίου του 1821 τίποτα δεν έγινε στην Αγία Λαύρα. Η επανάσταση ξεκίνησε 23 Μαρτίου του 1821 στην Καλαμάτα. Αυτά που έγραφε ο Οδηγητή πριν από 50 χρόνια τα αποδέχονται σήμερα και η. Ευθυμίου, ο Βερέμης και γενικώς πολλοί από τους επίσημους ιστορικούς.
Η κάθε εποχή βλέπει με έναν δικό της τρόπο την ιστορία και εδώ την επανάσταση.
Τα γεγονότα από μόνα τους δεν συνιστούν ιστορία. Απαιτείται η ερμηνεία τους. Έτσι συνέβαινε παλιότερα, έτσι συμβαίνει καο τώρα. Και είναι δύσκολο να μεταπείσει αυτόν που πιστεύει σε κάτι. Όπως είναι δύσκολο να αλλάξεις μια ερμηνεία αποδεκτή από κάποια κοινωνική ή εθνική ομάδα. Αυτό γίνεται γιατί αυτό την ενδυναμώνει, της κάνει καλό.
Η Επανάσταση στην Ελλάδα σίγουρα ξεκίνησε στις 23 Μαρτίου στην Καλαμάτα. Όμως ο Αλέξανδρος Υψηλάντης στη συνάντηση του Ισμαηλίου τον Οκτώβριο του 1820, αποφάσισε και έδωσε εντολή στους Αποστόλους της Φιλικής Εταιρείας να ξεκινήσουν την Επανάσταση στις 25 Μαρτίου του 1821. Αυτή είναι η σημαντική ημερομηνία γύρω από την οποία περιεστράφηκε η επαναστατική δράση. Μήπως όμως θα πρέπει να θέσουμε ως έναρξη της Επανάστασης την 24 Φεβρουαρίου, του 1824, όταν ο Υψηλάντης ύψωσε το λάβαρο της Επανάστασης στο Ιάσιο της Μολδοβλαχίας και όρκισε τους αγωνιστές στον όρκο Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος';
Ή μήπως ξεκινά η επανάσταση στις 22 Φεβρουαρίου όταν ο Υψηλάντης μπαίνει στην Μολδοβλαχία για να αρχίσει η επανάσταση;
Το ότι η ΚΝΕ ή το ΚΚΕ προείπαν κάτι που σήμερα από πολλούς γίνεται αποδεκτό δεν μπορεί παρά να σημαίνει πως η ελληνική εθνική ομάδα, έχει σε μεγάλο βαθμό ίδιες παραδοχές γιατί αυτό τους χρειάζεται. Σήμερα χρειάζεται να μάθουμε καλύτερα, αλλά τι σημαίνει αυτό, την ιστορία μας
Το ίδιο ισχύει για το κρυφό σχολειό. Υπήρξε ή δεν υπήρξε; Η παιδεία την περίοδο της Τουρκοκρατίας ήταν γενικώς ελεύθερη. Λειτουργούσαν σχολεία και σχολές, ιδίως μετά το 1750 υπήρξε πραγματική άνθιση της ελληνικής παιδείας ιδίως στη Βόρεια Ελλάδα. Τότε γιατί διατηρήθηκε ο θρύλος του κρυφού σχολειού και τι αυτός εκφράζει; Στην Μεταπολεμική Ελλάδα οι ελληνικές ιστορίες που διδάσκονταν στο Σχολείο στηρίζουν πολλά στην ύπαρξη του κρυφού σχολείου αλλά και οι ιστορίες των πολιτικών προσφύγων μιλούν με θερμά λόγια για το κρυφό σχολειό.
Στο βιβλίο Ιστορίας των πολιτικών προσφύγων με το οποίο δίδασκαν τους μαθητές και που βγήκε στην Βαρσοβία γράφεται:
"Αυτήν ακριβώς την κατάσταση καθρεφτίζει η παράδοση για το κρυφό σχολειό, που έφτασε ως τις μέρες μας. Τα παιδιά των ραγιάδων διψούσαν για μάθηση. Όμως οι καταχτητές, στα πρώτα χρόνια ύστερα από το πάρσιμο της Πόλης, δεν επιτρέπανε να λειτουργούν σχολειά. Γι’ αυτό οι γονείς, συνεννοούνταν με κανένα καλόγηρο ή παπά για να μαθαίνει στα παιδιά τους λίγα κολυβογράμματα στα κρυφά. Μόλις νύχτωνε, λοιπόν, κι έβγαινε το φεγγάρι, ένα – ένα τα παιδιά ξεπορτίζανε και τραβούσαν για το "κρυφό σχολειό”, που ήταν συνήθως σε κάποια εκκλησία ή παρεκκλήσι. Η ανάμνηση του "κρυφού σχολειού” διατηρήθηκε στο παρακάτω ποίημα : Φεγγαράκι μου λαμπρό, φέγγε μου να περπατώ, να πηγαίνω στο σχολειό, να μαθαίνω γράμματα, πράγματα, σπουδάγματα… Φυσικά, μια και οι δάσκαλοι αυτών των σχολειών ήταν μισογραμματισμένοι κληρικοί, που ξέραν μόνο τα εκκλησιαστικά βιβλία, ανάλογα ήταν και τα γράμματα που μάθαιναν οι μαθητές […]Τα κρυφά σχολειά κράτησαν ακοίμητη την ελπίδα στην καρδιά των ραγιάδων για την ανάσταση του γένους.
— Ζωίδης Γιώργης, Ιστορία της Ελλάδας, Νέοι Χρόνοι, Βιβλίο Πρώτο, Τουρκοκρατία, Επανάσταση του 1821, για τη Μέση Παιδεία, Panstwowoe Zaklady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1963."
Σήμερα απεναντίας κάθε σοβαρός ιστορικός θα ξεκαθαρίσει πως κρυφό σχολειό δεν υπήρξε. Είμαι της άποψης πως η επιστήμη θα πρέπει να καλλιεργεί την διαφορετικότητα και οι γενικές αποδοχές που πρέπει να υπάρχουν να μην στερούν την εξέλιξη της επιστήμης.
Ο μύθος στη ζωή των ανθρώπων εκφράζει τη συλλογική μνήμη ή όπως θα έλεγε ο Γιουνγκ το συλλογικό υποσυνείδητο, δεν είναι κάτι τυχαίο, παροδικό, άσκοπο.
Το ίδιο εξάλλου ισχύει και για την επιστήμη. Οι απόψεις αυτές διαπερνούν όλα τα μέλη της εθνικής ομάδας.
Π.χ. το 2014 στην Ουκρανία έγινε μια επανάσταση αντιρωσικής υφής με σκοπό τη διατήρηση των σχέσεων με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Στην Ελλάδα όλοι σχεδόν αναφέρουν αυτό το γεγονός ως γεγονότα του Μαϊντάν, ενώ στην Ουκρανία αναφέρονται ως Επανάσταση της Αξιοπρέπειας, κάτι που στο μυαλό των περισσότερων Ελλήνων δεν πάει με τίποτα. Θα πρέπει να περάσουν αρκετά χρόνια για να αλλάξουν στάση.