Μιχάλης Πάτσης
 |
| Το κτήριο της Ακαδημίας Επιστημών της Ρωσίας |
Ο εθνικισμός της ρωσικής διανόησης
Από καιρό ήθελα να γράψω για τα χαρακτηριστικά
της ρωσικής διανόησης, το έχω πράξει εξάλλου σε πολλά κείμενά μου, όπως στο «Καζαντζάκης
και Ρωσία» που μιλάω για την «αλληλοαπομάκρυνση» των λαών ελληνικού και ρωσικού
και της διανόησής του για πολλά έτη, στο
έργο «Παναΐτ Ιστράτι», στο οποίο εντοπίζω θετικά και αρνητικά σημεία, στα αρνητικά
εντοπίζω την άδικη επίκριση κατά του
Ιστράτι γιατί ασκεί κριτική στον πολιτική της εποχής εκείνης του Στάλιν, ακόμα
και στη συλλογή διηγημάτων «Ζωή στο δρόμο», στην οποία στο διήγημα «Εργασίες
απολύμανσης» μπορεί να εντοπίσει θέματα που προκύπτουν στις διάφορες
ανθρωπιστικές επιστήμες.
Όταν μιλάμε για διανόηση σε αυτή
την περίπτωση κάνουμε λόγο για τους επιστήμονες των θεωρητικών σπουδών ιδίως,
αλλά και των θετικών επιστημών. Για τους συγγραφείς και καλλιτέχνες, για τους πολιτικολόγους,
για τους δημοσιογράφους και για όλους αυτούς οι οποίοι μπορούν με το καλλιτεχνικό
τους έργο να επικοινωνήσουν με το λαό. Οι άνθρωποι του λόγου που εμφανίζονται
στα ΜΜΕ έχουν την μεγαλύτερη επιρροή.
Ζούμε σε έναν κόσμο, ο οποίος
είναι ενιαίος σχεδόν, έχει τα ίδια χαρακτηριστικά και οι αποκλίσεις είναι λίγες.
Εκεί που διαφέρουν σήμερα τα κράτη δεν είναι στον οικονομικό σύστημα, αλλά στο σύστημα
ιδεών που δημιουργείται και διαδίδεται στην κάθε χώρα. Διαφέρουν βέβαια και στο
πολιτειακό σύστημα, αλλά ίσως όχι τόσο όσο φαίνεται εκ πρώτης όψεως.
Τα γράφω όλα αυτά για να πω ότι
στη Ρωσία σε αντίθεση με άλλα κράτη υπάρχει κρατική ιδεολογία. Η Ρωσία έτσι όπως
έχει δημιουργηθεί δεν μπορεί να καταλάβει τον εαυτό της χωρίς κάποια ιδεολογία,
την οποία οι διανοούμενοι που εργάζονται σε κρατικά ιδρύματα την εφαρμόζουν και
την αναπτύσσουν. Η ιδεολογία της Ρωσίας της
εποχής μας είναι η οριοθέτηση μιας «ευρασιατικής πολιτικής». Και μολονότι η ρωσική επιστήμη και διανόηση έχει μεγάλα επιτεύγματα, θεωρώ πως υπάρχουν και προβλήματα, για τα οποία θα μιλήσω. Σήμερα είναι μια περίοδος ευθύνης. Όλοι πρέπει να στρατευθούμε για τη σωστή επίλυση των διαφορών, για την ειρήνη.
Σήμερα όμως με την επίθεση της Ρωσίας
στην Ουκρανία καθίσταται σημαντικό να εντοπίσουμε ποια είναι η επιρροή της ρωσικής
διανόησης σε αυτή την επιχείρηση. Μου κέντρισε το ενδιαφέρον αυτό που είπε ο
νομπελίστας δημοσιογράφος Ντιμίτρι Μουράτοφ, ότι για τον πόλεμο στην Ουκρανία
ευθύνεται η ρωσική διανόηση, αυτή τον προετοίμασε, και αυτή τον ανάθρεψε. Αλλά με
ποιον τρόπο το προετοίμασε ο Μουράτοφ δεν είπε, αν και όλοι καταλαβαίνουμε. Θα αναφέρω πως η διανόηση στη Ρωσία είναι διχασμένη. Μοιάζει με εκείνο το μυθιστόρημα του Πάρνη, «Μια Πράγα στον καθένα», όπου ο καδένας, ίσως, έχει τη δική του άποψη για τα γεγονότα της Ουκρανίας. Όμως δημοσία λίγοι θα πάρουν θέση. Παρά τις δυσκολίες που θέτει το πολιτικό καθεστώς, πάντα υπάρχει η δυνατότητα.
Αλλά γιατί κατηγορεί τη διανόηση
ο Μουράτοφ; Έχει δίκιο σε αυτό που υποστηρίζει; Την κατηγορεί χωρίς να το κατονομάζει
για τον εθνικισμό και την μεγαλορωσική ιδεολογία που τρέφει αυτή η διανόηση τα τελευταία
χρόνια. Ο εθνικισμός είναι μια ιδεολογία που στηρίζεται σε μια μεγάλη εθνική πληγή,
ένα εθνικό τραύμα. Και αυτό το τραύμα για αυτή την ομαδα είναι η διάλυση της ΕΣΣΔ
και της παλιάς αυτοκρατορικής Ρωσίας.
Μεγαλορωσικός ή και πιο απλά
ρωσικός εθνικισμός είναι η ιδεολογία που προβάλει ιδιαίτερα τη χώρα, τη Ρωσία,
η οποία πρέπει να ξεχωρίζει σε όλους τους
τομείς, να είναι σπουδαιότερη και άξια μιας ειδικής, ανώτερης μοίρας. Η Ρωσία σύμφωνα με αυτή την ιδεολογία είναι μια
ξεχωριστή χώρα. Κάτι τέτοιο και από τη
σοβιετική εποχή προωθούνταν. Είναι ο εθνικισμός που υποτιμά τους δίπλα, τα άλλα
κράτη και προβάλλει με κάποιον τρόπο τη χώρα, τη Ρωσία. Είναι ο εθνικισμός που μεγαλώνει τη χώρα
αναφορικά με τους γείτονές τους, τις άλλες χώρες που βγήκαν από την ΕΣΣΔ. Που πολύ συχνά προβάλει το μίσος και την
εχθρότητα έναντι των άλλων.
Αποτέλεσμα του εθνικισμού είναι η
υπεροψία στην αντιμετώπιση, η ευκολία στη διατύπωση απόψεων, η απόρριψη του
άλλου, του διαφορετικού, γι’ αυτό και στη Ρωσία οι μειονότητες δεν έχουν
δικαιώματα. Αυτά είναι χαρακτηριστικά της πολιτικής, το οποίο επηρεάζει και τη
διανόηση.
Ο εθνικισμός δεν έχει σχέση με την
ειλικρινή αγάπη της πατρίδας. Σήμερα οι Ουκρανοί αγωνίζονται για την πατρίδα τους,
αυτοί έχουν πατριωτικά αισθήματα. Οι Ρώσοι απεναντίας εμφορούνται από
επεκτατισμό και εθνικισμό. Στον πόλεμο της Ουκρανίας έχουμε τη σύγκρουση
πατριωτισμού και εθνικισμού.
Ο ρωσικός εθνικισμός βρίσκει αποδοχή
στην Ελλάδα. Η ελληνική αριστερά, ιδίως η κομμουνιστική, παλιότερα, αποδέχθηκε
την ρωσική ιδεολογία για την εξέγερση του Μαϊντάν, θεωρώντας πως εκεί ό,τι
έγινε έγινε με έξωθεν επέμβαση, χωρίς να βλέπει πως υπήρχαν σαφώς εσωτερικά
κίνητρα για αυτό, την αλλαγή της πολιτικής Γιανουκόβιτς σχετικά με τη είσοδο της
Ουκρανίας στην Ε.Ε. Εξάλλου δεν
σκέφτονται πως με την επέμβαση της Νούλαντ, την οποία τόσο πολύ διαφημίσουν,
στην πραγματικότητα εκείνο που επετεύχθη ήταν η προσάρτηση της Κριμαίας στη Ρωσία.
Θυμάμαι ως τώρα πολλούς αριστερούς την εποχή εκείνη να φωνάζουν «Καλά κάνει ο
Πούτιν για να καταλάβει την Κριμαία», γιατί έτσι την απαλλάσσει από τον
ουκρανικό φασισμό.
Ο εθνικισμός απαιτεί πάντα έναν ιδιαίτερο
χειρισμό της ιστορίας, του πολιτισμού μιας χώρας, της απόκρυψης κάποιων στοιχείων
και προβολής άλλων. Η επίθεση της Ρωσίας στην Ουκρανία στοιχειοθετείται με την
αποκατάσταση της «Νοβορωσίας», μιας ιστορικής περιοχής την οποία κατέλαβε η Μεγάλη
Αικατερίνη τα έτη 1760-1792 και αποτελεί θα λέγαμε την Νότια Ουκρανία σήμερα. Όμως
αυτή η περιοχή κατοικούνταν από Ουκρανούς, εποικίσθηκε με πολλούς άλλους λαούς
ακόμα και με Έλληνες, αλλά κυρίως με Ουκρανούς. Στις περιοχές αυτές οι Ουκρανόφωνοι
το 1897 αποτελούσαν την πλειονότητα του πληθυσμού. Ακόμα και στις περιοχές
Λουχάνσκ και Ντονμπάς το 1897 υπερτερούσαν πληθυσμιακά οι Ουκρανόφωνοι. Επιστημονικά
και ιστορικά δεν αιτιολογείται και δεν δικαιολογείται η κατάληψή τους από τον
Πούτιν.
Εξάλλου με ποιο δικαίωμα αυτοί παραγράφουν
τη ρωσική εποχή της ΕΣΣΔ; Από εδώ
ξεκινάει εξάλλου ο αναθεωρητισμός της ιστοριογραφίας και της ρωσικής πολιτικής.
Βέβαια θα δεχθώ πως τα θέματα στην Ουκρανία και στην πρώην ΕΣΣΔ είναι σύνθετα. Αλλά
πώς θα επιλυθούν; Με το δίκαιο του ισχυρού; Πουθενά η ρωσική επιστήμη δεν ασκεί
κριτική στην ισχύ της ρωσικής κυβέρνησης, την οποία ανέχεται και υποθάλπει.
Όμως η ρωσική επιστήμη, η ρωσική
ιστοριογραφία δεν λέει τίποτα, δεν ακούγονται φωνές αντίδρασης, για να μην πω
πως πολλά από τα άρθρα της διανόησης αυτής προετοίμασαν το έδαφος για τη μεγάλη
Ρωσία. Θυμάμαι ένας επιστήμονας που εργαζόταν στο ΜΓΚΙΜΟ το 2014, επειδή εναντιώθηκε στην προσάρτηση της Κριμαίας,
συγκρίνοντας την πολιτική αυτή με την αντίστοιχη προσάρτηση της Σουδητίας από τον
Χίτλερ, το 1938, που ουσιαστικά αποτέλεσε μια από τις αιτίες να ξεκινήσει ο Β’
Παγκόσμιος Πόλεμος, απομακρύνθηκε από τη δουλειά του. Οι Ρώσοι διανοούμενοι και
δημοσιογράφοι προετοίμασαν τον πόλεμο, γιατί
στο θεωρητικό οπλοστάσιό τους δεν υπάρχει κριτική σκέψη για την πολιτική της ιδίας
της χώρας. Το να ασκήσεις κριτική στην επίσημη πολιτική είναι κάτι αδιανόητο.
Το 2014 προσάρτησή της Κριμαίας,
το 2022 «ειδική πολεμική επιχείρηση», το 2027 τι; Σήμερα στη Ρωσία, η διανόηση η οποία έχει τις παρακαταθήκες
του παρελθόντος, θα μπορούσε μα ιδιαίτερη ματιά να δει στο μέλλον. Αλλά δεν γίνεται!
Η ρωσική διανόηση δεν είναι ελεύθερη
διανόηση. Και αυτό έγινε σιγά σιγά. Δεν μπορεί να γράψει με κριτήριο την
ελευθερία της σκέψης. Και δυστυχώς δεν υπάρχει όπως την περίοδο της ΕΣΣΔ η
τεχνική της απόκρυψης. Τη δεκαετία του 1990 υπήρξε η πλέον φιλελεύθερη περίοδος
της ρωσικής ζωής τα τελευταία εκατό χρόνιά.
Η ρωσική διανόηση δεν διαθέτει κριτική
διάθεση έναντι της υπάρχουσας κρατικής ιδεολογίας, αναπαράγοντας ουσιαστικά την
πολιτική που προτείνεται από την εκάστοτε εξουσία. Η επιστήμη μετατρέπεται σε θεραπαινίδα
της πολιτικής.
Η ρωσική επιστήμη είναι αναθεωρητική
και καιροσκοπική! Καιροσκοπική, γιατί δεν βαδίζει σε αρχές εσωτερικές για την
κάθε επιστήμη, αλλά εξαρτάται από την πολιτική. Ποια επιστήμη; Οι θεωρητικές σπουδές, αυτές που καλούνται να εφαρμόσουν
μια ιδέα, μια επιστήμη, μια πολιτική. Υπάρχουν
πολλοί εξαίρετοι επιστήμονες οι οποίοι διακρίνονται για τον κριτικό τρόπο σκέψης
τους, αυτοί γράφουν και κάνουν πολλή δουλειά τους φοιτητές, μένουν όμως άγνωστοι,
αλλά υπάρχουν και άλλοι που κάνουν
εύκολα υποχωρήσεις στην πολιτική η στην εθνική κρατική γραμμή. Μπορεί κάποιος
να αναφέρει πως και στην Ελλάδα ή και στη Δύση υπάρχει κάτι τέτοιο, ίσως, αλλά ενώ
στην Ελλάδα θα συναντήσεις κείμενα επικριτικά για την πολιτική της κυβέρνησης της
χώρας, στη Ρωσία δύσκολα συναντάς τέτοια. Βλέπουμε σήμερα τους επιστήμονες που
αντιδρούν ποια μοίρα τους περιμένει.
Κατά τη γνώμη μου όμως, στη Ρωσία
υπάρχουν άνθρωποι της διανόησης και των γραμμάτων οι οποίοι έχουν σίγουρα μια
πιο ξεκάθαρη άποψη, δεν συμμερίζονται τον εθνικισμό και το έργο τους έχει έναν διεθνή
ευρύτερα χαρακτήρα. Είναι πολλοί και δεν
φαίνονται. Αυτούς όμως χρειάζεται να μάθουμε και να συνομιλήσουμε μαζί τους.
Αυτά για τη διανόηση.
Όμως τον πόλεμο τον επέλεξε και τον ξεκίνησε η
πολιτική ηγεσία της χώρας με σκοπό να εκπληρώσει κάποια σχέδια κυριαρχίας και
κηδεμονίας στην περιοχή. Η ιδεολογίας αυτής της πολιτική εξουσίας είναι ο
εθνικισμός, ο οποίος όλο και περισσότερο ξεκαθαρίζει πως το τοπίο μπροστά μας δεν
θα είναι ήρεμο και ήσυχο. Ποιος είναι έτοιμος να παραδώσει τη χώρα του σε αυτόν
που εισβάλει; Νομίζω πως με τον πόλεμο της Ουκρανίας ξεκινά μια περίοδος
πολέμων που σκοπό έχουν να αποκαταστήσουν τον πληγωμένο εθνικό γόητρο της Ρωσίας.