Μιχάλης Πάτσης
 |
| Μία μέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς, εκδ. 1970 |
Το έργο αυτό (Оди́н день Ива́на Дени́совича, στα
ρωσικά) υπήρξε εμβληματικό για τη ρωσική λογοτεχνία, γράφτηκε
το 1959 και εκδόθηκε πρώτη φορά στο περιοδικό Νόβι Μιρ το 1962. Διήγημα το θέλει ο συγγραφέας, νουβέλα το είπα
όταν το εξέδωσαν. Το έργο αυτό το εμπνεύστηκε ο συγγραφέας το 1950-51 όταν βρισκόταν
στο Καζαχστάν εξόριστος. Το έγραψε όμως το 1959 για 40 μέρες στην πόλη Ριαζάν. Το
παρέδωσε μέσω γνωστών του στο περιοδικό Νόβι Μιρι το 1961 με το ψευδώνυμο Γκ.
Ριαζάνσκι. Ο Τβαρντόφσκι, ο διευθυντής του Νόβι Μιρ κατάλαβε πως ήταν ένα εξαίρετο
έργο. Το θέμα του μοναδικό και επίκαιρο
σε εκείνη την εποχή φιλελευθεροποίησης. Κάλεσε το συγγραφέα στη Μόσχα. Υπέγραψαν
συμβόλαιο. αλλά ζήτησε να αλλάξει ο
τίτλος του. Ο αρχικός τίτλος (Σ (Щ)–
854, Μία μέρα ενός φυλακισμένου ) άλλαξε
σε «Μια μέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς» . Ζήτησε από άλλους λογοτέχνες να γράψουν μια
κριτική, έγραψαν όλοι (Τσουκόφσκι, Παουστόφσκι,
Μαρσάκ, Φέντιν, Έρενμπουργκ) και το επαίνεσαν. Ο διευθυντής του περιοδικού
Τβαρντόφσκι, ζήτησε την άδεια από το Χρουσόφ να δημοσιεύσει το έργο αυτό. Το Σεπτέμβριο
του 1962 ο Χρουσόφ συμφώνησε, όμως τον Οκτώβριο
ζήτησε την άδεια της Κ.Ε. του κόμματος για να δημοσιευθεί το έργο. Τελικά
κυκλοφόρησε το 1962 το Νοέμβριο. Αυτό το έργο άλλαξε την ιστορία της Σοβιετικής
Ένωσης.
Αυτό αναφέρεται στη ζωή των φυλακισμένων – εκτοπισμένων
σε ένα κάτεργο, στρατόπεδο συγκεντρώσεων
ή γκουλάγκ ακόμα, της εποχής του Στάλιν. Ο ιστορικός χρόνος είναι το 1951, αν
και υπάρχουν αναφορές σε παλαιότερες εποχές. Ο συγγραφέας γράφει σε τρίτο ενικό
πρόσωπο. Παρακολουθεί τη ζωή με μεγάλη νηφαλιότητα, ηρεμία και προσοχή. Τον ενδιαφέρουν
η ζωή, οι άνθρωποι, οι συνήθειες, η στάση της διοίκησης των φυλακών, ο χώρος
του στρατοπέδου και οι δουλειές των ανθρώπων, οι σχέσεις σε τελευταία ανάλυση
μεταξύ των φυλακισμένων. Πουθενά δεν
αναφέρεται στην ΕΣΣΔ, στην ιδεολογία της Σοβιετικής Ένωσης και στα ηγετικά
στελέχη καθώς και σε οτιδήποτε κομματικό, ούτε στο Στάλιν.
Ο
Χώρος - Το κάτεργο
Σκοπός του
είναι να μιλήσει για τη ζωή των ανθρώπων στο κάτεργο και εμμέσως να μιλήσει για
την εξουσία. Όμως δεν κρατά γραμμή πάθους στην αφήγηση, δεν βάλει εναντίον κανενός,
η γραμμή του ρεαλιστική, όχι δοκιμιακή ή φιλοσοφική σαν του Ντοστογιέφκσι που
μίλησαν για το ίδιο θέμα. Στο Ντοστογιέφσκι ενδιαφέρει ο προσωπικός κόσμος,
στον Σολζενίτσιν ενδιαφέρει κοινωνικός χώρος, ο κόσμος που αλληλεξαρτά όλη την
κοινότητα, ο κόσμος του στρατοπέδου και ο έξω κόσμος. Το στρατόπεδο μπορεί να
χωριστεί σε πολλά επίπεδα.
Ο χώρος που
εξελίσσεται η υπόθεση είναι ένα κάτεργο στη Σιβηρία. Εκεί βρίσκονται εξόριστοι
για πολιτικούς λόγους. Ο χώρος φαντάζει σαν ένα θέατρο στο οποίο οι
φυλακισμένοι παίζουν ένα κάποιο ρόλο. Και είναι διαφορετικοί οι ρόλοι τους ανάλογα
με την περίσταση επικοινωνίας. Στο βάθος της συμπεριφοράς και της ψυχολογίας
βλέπουμε την σκληρότητα, την ψυχρότητα, το συμφέρον και τον υπολογισμό, να συμπλέουν
με την κατανόηση και την αλληλοβοήθεια. Ξεχωρίζει ο Σούχωφ, ο Ιβάν Ντενίσοβιτς
ο οποίος είναι ο κινητήριος μοχλός εξέλιξης της υπόθεσης.
Το κάτεργο
έχει πολλές σχέσεις και πολλά επίπεδα παρουσίασης:
1) Οι
φυλακισμένοι και οι φύλακες. Οι δεσμοφύλακες οι οποίοι είναι αυστηροί,
σκληροί και μερικές φορές άδικοι, περιγελούν, εκμεταλλεύονται του εξόριστους. Θα
βάλουν τον Σούχωφ αγγαρεία να πλύνει το πάτωμα του φρουραρχείου χειμώνα, πρωί -
πρωί σαν τιμωρία, επειδή άργησε στο εγερτήριο. Θα χτυπήσουν αιχμαλώτους, θα φωνάξουν
και θα τους κάνουν καψόνια βγάζοντάς του για «προσκλητήριο» δύο και τρεις φορές
κάθε βράδυ. Όμως θα αποτελέσουν μαζί τους ομάδα εναντίον άλλων ταξιαρχιών. Βρισκόμαστε
στην 114 Ταξιαρχία και οι πρωταγωνιστές μένουν στην 9η παράγκα.
2) Οι
φυλακισμένοι στις μεταξύ τους σχέσεις. Γενικά υπάρχει ισοτιμία και
δικαιοσύνη. Υπάρχουν και εδώ δύο άνθρωποι που είναι ο ένας με μέσον (Καίσαρας)
και μένει στο γραφείο και ο άλλος είναι το καρφί και κάνει τον άρρωστο. Οι σχέσεις στη φυλακή ανάμεσα στους ανθρώπους είναι
καλύτερη από τις σχέσεις των ανθρώπων στην ελευθερία. Μεταξύ τους βοηθάνε ο ένας
τον άλλον.
3) Οι
φυλακισμένοι και οι συγγενείς τους πίσω στη Ρωσία. Τα πράγματα αλλάζουν. Μπορούν
μόνο δύο φορές να γράψουν ή να πάρουν
γράμμα το χρόνο. Ο Σούχωφ μαθαίνει πως στο χωριό του λίγοι ασχολούνται με το
κολχόζ και πικραίνεται, πολλοί φεύγουν στις πόλεις. Το επάγγελμα που κάνει θραύση στην περιοχή του
είναι ζωγράφος χαλιών. Ο Σούχωφ αναρωτιέται τη σημασία του και την αναγκαιότητά
του.
4) Οι
φυλακισμένοι και οι άλλες ομάδες φυλακισμένων. Βρίσκονται σε άμιλλα και
ανταγωνισμό. Αποστολή της κάθε ομάδας να δημιουργήσει ένα έργο. Η ομάδα του Σούχωφ
αποτελεί την 104 Ταξιαρχία και φέρει την ονομασία «Σοσιαλιστική πολιτεία», άλλη
ταξιαρχία φέρει την ονομασία «Σοσιαλιστική ζωή»
Οι
συνθήκες ζωής
Είναι σκληρές στο
στρατόπεδο. Ένας θάλαμος για πενήντα άτομα, το φαγητό λίγο, το πρωί, λιγοστό
και το βράδυ. Ψευτοφαγητό το λες. Βρόμη, αλευρόχυμος, σούπα, πατάτες, τσάι. Οι κρατούμενοι
παίρνουν δέματα από τους δικούς τους. Κάποιοι είναι τυχεροί. Λαρδί, σαλάμι. Χρήματα. Καπνό. Κάποιοι κάνουν δουλειές σε άλλους φυλακισμένους
και αμείβονται. Ο Σούχωφ έραψε κάτι και πήρε δύο ρούβλια. Τα έδωσε για να αγοράσει
καπνό. Το δούναι και λαβείν είναι διαδεδομένο στο κάτεργο. Στο χώρο που βρίσκονται
πρέπει να τηρούν τον κανονισμό, αν δεν τον τηρούν μπαίνουν φυλακή. Εκεί
υπάρχουν 18 κελιά.
Οι
άνθρωποι
Είναι εκεί για κάποιες
αιτίες. Πολλοί για προδοσία και ο Σουχωφ γι’ αυτό το λόγο. Πιάστηκαν από τους Γερμανούς,
όμως δραπέτευσαν από εκείνους, αυτό σήμαινε για την εξουσία πως καθόλου δεν
δραπέτευσαν αλλά βρίσκονται έξω με ειδική αποστολή. Ακόμα βρίσκονται μέσα
για αντισοβιετική δράση σύμφωνα με το άρθρο 58 του Συντάγματος. Κάποιον, τον ομαδάρχη
Τιούριν, ακόμα από πιο παλιά, τον διώκουν
από τη δεκαετία του 1930 γιατί, αν και ο ίδιος αποφοίτησε με αριστείο από τη
στρατιωτική σχολή τον έδιωξαν, γιατί ήταν ο πατέρας του κουλάκος και εχθρός του λαού. Ο αφηγητής αναφέρει πως τους κατάδικους
όταν διάστημα φυλάκισής τους τελειώνει, τους
ξαναδικάζουν και τους επιδικάζουν και άλλα χρόνια εξορία. Κανένας δεν τελειώνει
με την εξορία. Ο Σούχωφ αναρωτιέται αν είναι καλύτερα έξω ή μέσα στο κάτεργο.
Η
εργασία
Βρίσκονται στο κάτεργο. Στην καταναγκαστική εργασία. Σηκώνονται το πρωί
από τις παράγκες που μένουν και στις οκτώ πρέπει να είναι στο χώρο εργασίας. Το
χειμώνα δουλεύουν από τις οκτώ ως τις έξι. Ξεκινούν από το στρατόπεδο σε
πεντάδες και με την παρακολούθηση των φρουρών θα πρέπει να πάνε στο χώρο
εργασίας. Αν κινηθούν δεξιά ή αριστερά από τις γραμμές σημαίνει πως θέλουν να δραπετεύσουν.
Οι φρουροί πυροβολούν. Η ζωή είναι αφόρητη, όμως δεν χάνουν
όλοι οι άνθρωποι την ανθρωπιά τους. Πρέπει
κάθε μέρα να δουλεύουν. Κάποιοι έχουν υποστηρίξει πως τα γκουλάγκ δημιουργήθηκαν
για την εκμετάλλευση της ανθρώπινης εργασίας. Οι εξόριστοι έχτισαν πόλεις και
χωριά, έφτιαξαν εργοστάσια, εξόρυξαν ορυχεία.
Η ταξιαρχία 104 του Ιβάν Ντενισοβιτς Σούχωφ χτίζει μια Θερμοηλεκτρική Μονάδα.
Πολύ δουλειά χωρίς αμοιβή. Ολοκληρώνει μαζί με άλλες ταξιαρχίες το χτίσιμο αυτής
της μονάδας. Οι εργάτες φτιάχνουν λάσπη, μεταφέρουν το σοβά στο όροφο και χτίζουν
εκεί νέα δωμάτια και χώρους. Η δουλειά που κάνουν είναι πολύ, και τους παρακολουθούμε να
δουλεύουν μια κρύα χειμωνιάτικη μέρα που το θερμότερο δείχνει μείον είκοσι. Κάποιοι
θέλουν να λουφάρουν τη δουλειά και κρύβονται σε δωμάτια και χώρους για να ζεσταθούν.
Μάλιστα εκείνη τη μέρα στο μέτρημα της επιστροφής ο Μολδαβός κατάδικος που ήταν
«πραγματικός προδότης» δεν εμφανίζεται στο χώρο συγκέντρωσης. Όλοι πίστεψαν πως
δραπέτευσε. Όμως όχι κάπου κρυβόταν για να ζεσταθεί. Ο Μολδαβός δέχθηκε τις επιθέσεις
των άλλων.
Το
νόημα του έργου αυτού
Εκδόθηκε νόμιμα
στη ΕΣΣΔ και πουθενά δεν κάνει λόγο για πολιτικά κόμματα ή για τον Στάλιν. Όμως
το μικρό μυθιστόρημα κάνει λόγο για ένα στρατόπεδο συγκεντρώσεως, για ένα θέμα
ταμπού (κανένας δεν ήθελε να μιλήσει γι’ αυτό) για τη Σοβιετική Ένωση. Παρουσιάζει ένα εφιαλτικό θέμα για τη χώρα. Στη
Σοβιετική Ένωση έλεγαν οι υπεύθυνοι προπαγανδιστές πως χτιζόταν μια νέα δίκαιη
κοινωνία, στην οποία οι άνθρωποι ρύθμιζαν τις σχέσεις μεταξύ τους με βάση την αλληλεγγύη
και τη δικαιοσύνη. Υπήρχε ισότητα. Υπήρχε καλό βιοτικό επίπεδο. Και εδώ τα πράγματα
δίνονται διαφορετικά. Οι άνθρωποι ζουν στο κάτεργο. Δουλεύουν σκληρά και πολύ
ώρα, δεν αμείβονται σχεδόν καθόλου για την εργασία, έχουν στερηθεί τα
δικαιώματά τους, η ζωή στο κάτεργο είναι άθλια. Και το έργο αυτό φαίνεται πως
δεν μιλάει για μία μόνο περίπτωση αλλά για πολλές οι οποίες ακολουθούν το
παράδειγμα αυτού του στρατοπέδου συγκέντρωσης. Ο Σολζενίτσιν κάνοντας χρήση της
ειρωνείας ονομάζει τη ταξιαρχία του στρατοπέδου «Σοσιαλιστική κοινωνία».
Συγκινεί η προσπάθεια των ανθρώπων να διατηρήσουν την ανθρωπιά τους μακριά από τις
κυρίαρχες πολιτικές θεωρίες.
Ο Σολζενιτσιν
έχει σκοπό να παρουσιάσει τη ζωή στο κάτεργο με ρεαλιστικές διαστάσεις και αυτό
το κατορθώνει.
Ο συγγραφέας ακολουθεί
τον τρόπο γραφής του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, παρουσιάζοντας καλούς χαρακτήρες,
χωρίς αντιφάσεις, ακόμα και η κοινωνία των φυλακισμένων έχει κάτι το ιδεώδες. Για
το λόγο αυτό ότι ακολουθεί την παράδοση της χώρας οι Ρώσοι το διάβασαν και τους
αρέσει.
Στην Ελλάδα
δεν έχουμε παράδοση για τα έργα του Σολζενίτσιν. Έχουν μεταφραστεί λίγα και αυτά
δεν μπορούμε να τα συζητήσουμε, να τα καταλάβουμε. Σε αυτό το έργο εμφανίζονται
πτυχές της ρωσικής ζωής που δύσκολα δίνονται στους άλλους λαούς. Τέτοια
στοιχεία είναι ο ήρεμος ρεαλισμός του έργου, που απηχεί την ηρεμία και ηπιότητα
του ρωσικού χαρακτήρα. Εμείς συνήθως θέλουμε έργα που να φωνάζουν για το ζόφο της
Σοβιετικής Ένωσης και να καταδικάζουν το Στάλιν και τους άλλους κομματικούς ηγέτες.
Για όλα αυτά ο Σολζενίτσιν δουλεύει με την ειρωνεία. Μετά οι χαρακτήρες του είναι αληθοφανείς,
απηχούν το Ρώσο άνθρωπο οποίος είναι
υπομονετικός και γενικά υπάκουος και ήπιος, αλλά πουθενά δεν μιλούν για εξέγερση για
αντίσταση και αγανάκτηση κατά του καθεστώτος, κάτι που εμείς αναμένουμε από ένα
τέτοιο έργο. Ο Ρώσος είναι της υπομονής, της επιμονής, της σταθερότητας αλλά και κάποιες φορές όταν ο κόμπος φτάσει στο χτένι είναι της εξέγερσης. Η εξέγερση την εποχή που γράφεται το έργο αυτό δεν βρισκόταν επί τάπητος. Η κεντρική εξουσία ήταν πολύ σκληρή. Είναι δύσκολο να καταλάβουμε πως στον πόλεμο του 19490-45 φυλακίστηκαν τόσοι
πολλοί και κάποιοι εκτελέστηκαν επειδή δραπέτευσαν από τις γερμανικές φυλακές.
Την απόδραση τη θεωρούσαν συνέργεια με τον εχθρό.
Εκδόσεις
στα ελληνικά του έργου «Μια μέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς»
Το έργο αυτό βέβαια έχει μεταφραστεί από τη δεκαετία
του 1960 και έχει πολλές εκδόσεις. Αυτό καταδεικνύει την προσπάθεια του
ελληνικού κοινού να αφομοιώσει το έργο του Σολζενίστιν, κάτι που ίσως δύσκολα
κατορθώνεται. Όμως ο αναγνώστης χρειάζεται να κάνει την προσπάθεια και να κατανοήσει καλύτερα τη ζωή των ανθρώπων σε εκείνες τις συνθήκες και να καταλάβει πως η δική του ζωή έχει αξία που πρέπει να την προστατεύει.
Εκδόσεις
|
1 |
. Μία ημέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς Α. Σολζενίτσιν μεταφραστής Α.
Σαραντόπουλος, εκδόσεις Εταιρεία Ελληνικών Εκδόσεων 196… (εισαγωγή Α.
Τβαρντόφκσι) |
|
2 |
Μία ημέρα τοῦ Ἰβάν Ντενίσοβιτς, μετάφραση Λιάνας Σωτηρίου, εκδ/ Βιβλιοθήκη για όλους, 196…Αυτή την έκδοση διάβασα. Σε γενικές γραμμές κατανοητή. |
|
3 |
Μία μέρα τοῦ Ἰβάν Ντενίσοβιτς Τό σπίτι τῆς Ματριόνας Πάσχα στό
Περεντέλκινο Ἀλεξ. Σολζενίτσυν μετάφραση ἀπό τά ρωσικά στά ἑλληνικά Σταύρου
Ἠλιάδη, εκδόσεις Όσκαρ, 1970 |
|
4 |
Μία ἡμέρα τοῦ Ἰβάν Ντενίσοβιτς Ἀ. Σολζενίτσιν μετάφραση Σωτήρη Πατατζῆ,
Εκδόσεις Βίπερ, 1970, Αυτή η μετάφραση αξιόλογη από τον Πανταζή αλλά πολλά δίνονται με πάθος. |
|
5 |
Μιὰ ἡμέρα τοῦ Ἰβάν Ντενίσοβιτς Τὸ σπίτι τῆς Ματριόνα Ὁ ἄγνωστος τῆς
Κρετσέτοβκα Γιὰ τὸ καλό τοῦ ἀγῶνα Τὸ "κατηγορῶ" τοῦ Σολζενίτσιν Ἀ.
Σολζενίτσιν, Σ. Πανταζής, Γ. Γεραλής,
εκδόσεις Λέσχη του βιβλίου, 1971. |
|
6 |
Μία ἡμέρα τοῦ Ἰβάν Ντενίσοβιτς Ἀ. Σολτζενίτσυν μετάφρ. Δ. Π. Κωστελένος
ἐπιμ. Σ. Λ. Σταυρόπουλος, εκδόσεις Δίδυμοι, 1970 |
|
7 |
Μία ἡμέρα τοῦ Ἰβάν Ντενίσοβιτς Ἀλεξάντρ Σολζενίτσιν μεταφραστής Μ.
Παπαδάτος πρόλογος Ἀλεξάνδρου Φλώρου, Βιβλιοπωλείο Σύγχρονοι Άνεμοι, 197… |
|
8 |
Μια ημέρα του Ιβάν Ντενισόβιτς / Αλεξάντρ Ισαάκεβιτς Σολζενίτσιν ;
μετάφραση από τα ρωσικά Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης επιμέλεια Ντίνα
Σαμοθράκη, εκδ. Πάπυρος, 2009 |