Μιχάλης Πάτσης
Η Ελληνική
Νομαρχία, ένα έργο για τη σημασία της ελευθερία και για τον ελεύθερο
άνθρωπο
Ελληνική Νομαρχία, έκδοση δεκαετίας 1960
Το έργο γραμμένο από άγνωστο Έλληνα, εκδόθηκε το 1806 στο Λιβόρνο της
Ιταλίας. Σκοπός του ήταν να μεταλαμπαδεύσει στους Έλληνες αναγνώστες το πνεύμα του διαφωτισμού και ιδιαίτερα τη
σημασία της ελευθερίας για τη ζωή του ανθρώπου. Είναι έργο που εργάζεται
για την ελευθερία της Ελλάδας με απόλυτα ενσυνείδητο τρόπο. Δεν γνωρίζουμε όμως
την πραγματική του επιρροή την εποχή εκείνη.
Η Ελληνική Νομαρχία
είναι πρωτότυπο έργο. Είναι γραμμένο από έναν ευφυή συγγραφέα ο οποίος συνέθεσε
ένα καινούριο έργο εξ υπαρχής. Δεν αναφέρονται στη βιβλιογραφία έργα πρότυπα
για τούτο, ούτε φαίνεται πως ο ίδιος αντέγραψε κάποιον άλλον Έλληνα συγγραφέα.
Μας παρουσιάζει στο έργο του διάφορες πτυχές της ελληνικής πραγματικότητας της
εποχής δοσμένες με μεγάλη προσοχή, ιδιαίτερη μελέτη και φιλέρευνο πνεύμα. Αυτά
τα στοιχεία συμβάλουν στην επιχειρηματολογία του, το νόημα της οποία είναι
αντιαυταρχικό, αντιδεσποτικό, ανθρωπιστικό και φιλελληνικό. Ο συγγραφέας ανήκει
στους φιλογενείς όπως τους αποκαλούσε ο Κοραής, αυτή την ομάδα των
Ελλήνων της εποχής οι οποίοι δεν ζούσαν μόνο στην οθωμανική αυτοκρατορία
δημιουργώντας ίσως πλούτο και ευημερία, αλλά πάνω απ’ όλα τους ένοιαζε η
ελευθερία της πατρίδας και η ζωή σε μια ελεύθερη Ελλάδα.
Το έργο είναι αφιερωμένο
στο Ρήγα Βελεστινλή ο οποίος οκτώ χρόνια πριν είχε αποκεφαλιστεί από τους
Οθωμανούς εξαιτίας της επαναστατικής του δράσης. Η
θυσία του Ρήγα είναι ακόμα νωπή. Σήμερα γνωρίζουμε ότι αυτή υπήρξε καθοριστική
για την επαναστατική δράση και την επαναστατική διαπαιδαγώγηση των Ελλήνων.
Ίσως και τότε το 1806 να ήταν φανερό αυτό, αλλά στη σκέψη του Ανωνύμου είναι
ξεκάθαρο αφού ο Ρήγας αποκαλείται «ο πρόδρομος μιας ταχέας ελευθερώσεως της
κοινής πατρίδος μας της Ελλάδος». Ο Ανώνυμος είναι διορατικός άνθρωπος και
μπορεί να δει εύκολα προς το μέλλον, γιατί βλέπει με τον αέρα της ελευθερίας.
Γράφει ο «Ανόνυμος»,
έτσι υπογράφει σε ένα σημείο και ζητά ο αναγνώστης να μην τον κρίνει με βάση τη
γραμματική:
« ΕΙΣ
ΤΟΝ ΤΥΜΒΟΝ τοῦ μεγάλου καὶ ἀείμνητου Ἕλληνος ΡΙΓΑ, τοῦ ὑπὲρ τῆς σωτηρίας τῆς Ἑλλάδος
ἐσφαγιασθέντος, χάριν εὐγνωμοσύνης ὁ συγγραφεὺς τὸ πονημάτιον τόδε ὢς δῶρον ἀνατίθησι».
Συμπληρώνει
δε τα λατινικά από τον Βιργίλιο πως : «Ἀναφανῆναι
τὶς ἒκ τῶν ὀστέων ἡμῶν ἔκδικος» [Βιργίλιος],
θέλοντας να υποστηρίξει την άποψη πως η θυσία του Ρήγα θα βρει ανταπόκριση, θα
ξεσηκώσει στους Έλληνες και θα τους
οδηγήσει στην Επανάσταση.
Το έργο αυτό
αποτελείται από πέντε κεφάλαια και από έναν διάλογο στο τέλος μεταξύ του του Συγγραφέα και των φίλων του στον οποίον ο συγγραφέας απατά
στο ερώτημα γιατί έγραψε ένα τέτοιο έργο εκείνη την συγκεκριμένη στιγμή.
Η Ελληνική Νομαρχία
είναι ένα έργο για τη σημασία της ελευθερίας στην κοινωνία και στην πολιτεία,
για τη σημασία της στο πολίτευμα. Είναι γραμμένο όμως για τον Έλληνα,
απευθύνεται σε αυτόν και προσπαθεί να του μάθει τα καθήκοντα του σημερινού
ανθρώπου στο μεγάλο του στόχο να κατακτήσει την ελευθερία. Προσπαθεί να τον
διεγείρει και να τον ξεσηκώσει στον αγώνα του εναντίον του κοινού εχθρού της
οθωμανικής κυριαρχίας. Ο ανώνυμος καταγράφει με μελανά χρώματα ζητήματα
καταστρατήγησης της ελευθερίας και των δικαιωμάτων των ανθρώπων στην κοινωνία
της εποχής τόσο από τους Οθωμανούς, όσο και από τον κλήρο αλλά και τους
προεστούς. Ιδιαίτερα ασχολείται με τον βίο και την πολιτεία του Αλή Πασά στις
πόλεις της Ηπείρου και της Θεσσαλίας, δηλαδή στα μέρη στα οποία είχε εξουσία
και δύναμη ο Αλή Πασάς. Φαίνεται να γνωρίζει ανθρώπους και πολλά περιστατικά τα
οποία και αναδεικνύει, όπως για παράδειγμα ότι ο Αλή τοποθετούσε διοικητές σε πόλεις
τους μαγείρους του και τους υπηρέτες του, αλλά και πολλά άλλα, τα οποία
προδιαγράφουν ίσως το πραγματικό πρόσωπο του συγγραφέα σε κάτοικο της
επικράτειας του Αλή Πασά και ιδιαίτερα των Ιωαννίνων την ιερατική ζωή των
οποίων φαίνεται να γνωρίζει καλά.
Ο Ανώνυμος στο πρώτο
κεφάλαιο του βιβλίου του «Ελληνική Νομαρχία, ήτοι λόγος περί ελευθερίας»
χρησιμοποιεί επιχειρήματα και τεκμήρια κυρίως για να πείσει τον αναγνώστη
του. Η λογική σκέψη αποτέλεσμα της
ελληνικής παιδείας της εποχής, αλλά και από την επίδραση του διαφωτισμού
χαρακτηρίζει ιδιαίτερα το λόγο του.
Απευθύνεται στον αναγνώστη του και του επισημαίνει πως αν αυτός εξετάζει
την αλήθεια, θα πρέπει να εργαστεί, να αμφιβάλει για αυτά που ακούει και θα
πρέπει να συγκρίνει τις διάφορε απόψεις. Καλό θα ήταν να καταπείθεται από τις
διάφορες γνώμες που ακούει γύρω του, αφού πρώτα τις κρίνει με με βάση λογική
σκέψη. Βάση για την κρίση των άλλων σκέψεων θεωρεί τον εξής τρόπο : « λέγω, ἐκλέγει τὸ πιθανὸν ἀπὸ τὸ ἀδύνατον καὶ τὸ δύσκολον ἀπὸ
τὸ ἀμφίβολον, τότε προχωρεῖ βαθμηδόν, καὶ φθάνει τέλος πάντων εἰς τὴν ἀλήθειαν» [1].
Τα επιχειρήματά του
είναι παραγωγικά αλλά επαγωγικά πάρα πολλά επιχειρήματα συνδέονται με υποθετικές
προτάσεις. Σκοπό τους έχουν να τεκμηριώσουν την αναγκαιότητα της
ελευθερίας. Νομίζω είναι καλά
επιχειρήματα είναι εύλογα επιχειρήματα τα οποία πείθουν τον αναγνώστη. Στο παραπάνω επιχείρημα επαγωγικού τύπου,
μπορούμε να διαπιστώσουμε και τον διαφορετικό τρόπο με τον οποίον ζητάει να
πείσει τους αναγνώστες του ο Μακρυγιάννης. Ενώ ο Ανώνυμος λέει στον αναγνώστη
σύγκρινε αυτά που ακούς με βάση τη λογική, ο Μακρυγιάννης του λέει πως θα
πειστεί για την αλήθεια των λόγων του, αν εξετάσει τη ζωή του και αν
διαπιστώσει πως στη ζωή του τήρησε τις αρχές του, τότε να πιστέψει και τα λόγια
του, αλλιώς να μην τα πιστέψει. Το έργο
αυτό είναι ένα βιβλίο στο οποίο το επιχείρημα κατέχει μεγάλη θέση στη διήγηση.
Το πρώτο επιχείρημα του
αφορά στη διοίκηση. Ο συγγραφέας έχει
υπόψη του τις βασικές ιδέες του Αριστοτέλη και ιδιαίτερα το έργο Ηθικά
Νικομάχεια, το οποίο συνδέει τη διοίκηση με την ευτυχία της πολιτείας. Το
επιχείρημα είναι επαγωγικό, αναζητά την αλήθεια και κάποιος μπορεί να εντοπίσει
στοιχεία μη εγκυρότητας, όμως είναι καλό και εύλογο. Είναι επιχείρημα με πολλές
προκείμενες, όχι μόνο με δύο. Στην
κοινωνία πολλοί θεωρούν πως δεν υπάρχει ευτυχία για τον άνθρωπο. Απεναντίας
υπάρχουν αρκετοί που υποστηρίζουν πως υπάρχει. Πώς θα ξεπεράσουμε τον
συγκεκριμένο «λαθύρινθο». Ευτυχία σημαίνει να είναι κάποιος ευχαριστημένος
και αν κάποιος δεν είναι ευχαριστημένος, δεν είναι και ευτυχής. Επομένως ο
άνθρωπος για να ευτυχήσει θα πρέπει να εξαλείψει τη δυσαρέσκειά του, (δηλαδή το
να μην είναι ευχαριστημένος) που σημαίνει θα πρέπει να υπακούει στη θέλησή του.
Αλλά αν όλοι οι άνθρωποι δεν έχουν τις ίδιες θελήσεις, θα πρέπει στην κοινωνία
να υπακούν στις θελήσεις των περισσοτέρων, δηλαδή αυτοί που δεν είναι
πλειονότητα (αποτελούν την μειονότητα), θα πρέπει να υπακούν στους άλλους.
Επομένως εξυπακούεται πως το θέμα της υπακοής ή ή υπακοής σε μια κοινωνία, έχει
άμεση διοίκηση αυτής της κοινωνίας. Η ευτυχία έχει άμεση συνάφεια με τη
διοίκηση μιας πολιτείας, επειδή η διοίκηση ρυθμίζει τις σχέσεις πλειονότητας
και μειονότητας. Αφού εξεταστούν οι διάφορες διοικήσεις ο Ανώνυμος προτείνει να
εξετάσουν μαζί του εκείνη τη διοίκηση που είναι η καλύτερη και αυτή είναι
εκείνη στην οποία υπάρχει ελευθερία, ομοιότης (ισότητα), ομόνοια (μοιάζει αλλά
δεν είναι η αδελφότητα). Το επιχείρημα
αυτό στηρίζεται στην αρχή της ταυτότητας αφού η βασική έννοια, Ελληνική
Νομαρχία, αποτελείται από τα μέρη της, ελευθερία, ομοιότητα, ομόνοια και τα
λογικά βήματα στηρίζονται στην επαγωγή, γιατί το συμπεράσματα δεν προκύπτει από
τις προκείμενες. Το συμπέρασμά του η διοίκηση μιας πόλης ρυθμίζει τις σχέσεις
μεταξύ των μερών μιας πολιτείας, και επίσης η η ευτυχία του ανθρώπου έχει άμεση
σχέση με την διοίκηση μιας πόλης.
Αυτή η διοίκηση είναι η
Νομαρχία η οποία όμως ενσαρκώνει περισσότερο την ελευθερία, όμως
αναφέρεται και στην ομοιότητα και στην ομόνοια. Ελληνική Νομαρχία είναι το
πολιτικό σύστημα το οποίο στηρίζεται στην ελευθερία, την ομοιότητα και την
ομόνοια. Προβάλλεται ως πολιτικό σύστημα που ταιριάζει για τους Έλληνες και
αναφέρεται στο μέλλον, για το οποίο πρέπει οι Έλληνες να αγωνιστούν. Όμως
στοιχεία αυτής της ιδεολογίας θα μπορούσαν να εφαρμοστούν και στην τουρκοκρατία
ιδίως στις μεταξύ τους σχέσεις.
Η ελευθερία ως βασική
έννοια διερευνάται σε τέσσερις διαφορετικές υποστάσεις: την κοινωνική ελευθερία
(όλοι οι άνθρωποι πρέπει να κατακτούν την ευδαιμονία), η πολιτική ελευθερία (Οι
άνθρωποι πρέπει να τηρούν τους νόμους, η Νομαρχία το καλύτερο σύστημα, η
Αναρχία, η Τυραννία είναι κακές μορφές διοίκησης, η Νομαρχία υπάρχει τόσο στη
δημοκρατία, όσο και στην ολιγαρχία, αρκεί να διασώζεται η Ελευθερία, η τήρηση
των νόμων. Πρώτη μορφή διοίκησης το φυσικό σύστημα), η εθνική ελευθερία (Ἡμείς δέ, ναὶ ἱερὰ Ἐλευθερία, μὲ τοὺς
ὀδόντας μας θέλομεν συντρίψει τὰς ἁλύσους
μας, διὰ νὰ τρέξωμεν πρὸς ἀπάντησίν σου. Εἶναι ἀδύνατον αἱ ἑλληνικαὶ ψυχαὶ νὰ
κοιμηθοὺν πλέον εἰς τὴν ληθαργίαν τῆς τυραννίας! Ὁ λαμπρὸς ἦχος τῶν ἁρμάτων των
πάλιν θέλει ἀκουσθῇ πρὸς κατατρόπωσιν τῶν τυράννων των, καὶ ταχέως)[2]
Η
εμψυχωτική ελευθερία, εκείνη που εμψυχώνει τον άνθρωπο να δράσει, εκείνη που
δίνει αξιοπρέπεια στον άνθρωπο (ι! Ὅσον γνωρίζομεν
τὴν ἀληθῆ σημασίαν σου, τόσον αὐξάνει ὁ πόθος μας εἰς τὸ νὰ σὲ ἀπολαύσωμεν. Ἐσὺ
εἶσαι ἡ μήτηρ τῶν μεγάλων ἀνδρών, σὺ ὁ
στῦλος τῆς δικαιοσύνης, σὺ ἡ πηγὴ τῆς εὐτυχίας.
Ἕ, πόσον καλὸν λείπει ἐκείνων, ὅπου σὲ ὑστεροῦνται! Πόσον θέλουν κλαύσει ὅσοι
μέχρι τοῦδε δὲν σὲ ἐγνώριζον! )[3]
Υπάρχει τέλος η
ελευθερία ως βασικό και αναπόσπαστο στοιχείο της προσωπικότητας, είναι
σημαντική και επίκαιρη και σήμερα, είναι
εκείνη η μορφή που αντιπαραβάλλεται προς τη δουλεία και αυτή που εμψυχώνει
προσωπικά τον κάθε άνθρωπο να αντισταθεί και να υπερασπιστεί τα δικαιώματά του,
αλλά και να συμπεριφερθεί στην κοινωνία με αξιόλογα και αληθή κριτήρια.
Στο πρώτο κεφάλαιο τεκμηριώνει
τη σημασία της ελευθερίας για τον άνθρωπο που την παρομοιάζει με τα μάτια, την
όραση με αυτήν ο άνθρωπος μπορεί να δει, να καταλάβει την δεινή θέση του
δούλου. Οι νόμοι μιας ελεύθερης κοινωνίας μοιάζουν με την ψυχή στο σώμα, χωρίς
την ψυχή το σώμα είναι ασθενές. Επίσης
στο κεφάλαιο αυτό αναφέρεται στη δεινή θέση των Ελλήνων και κάνει επίκληση σε
αυτούς να σκεφτούν το μέλλον τους και να αγωνιστούν για την ελευθερία της
πατρίδας τους, γιατί με την απόκτηση της ελευθερίας θα αλλάξει και η ζωή τους.
Στο δεύτερο κεφάλαιο
«Τύραννοι και Δούλοι» ο συγγραφέας διενεργεί μια σύγκριση ανάμεσα στην ελεύθερη
και στην τυραννική πολιτεία. Σκοπός του είναι να αναφέρει τους λόγους για τους
οποίους μια ελεύθερη κοινωνία καθίσταται τυραννική. Μάλιστα στην αρχή της έκθεσής
του παρομοιάζει την Νομαρχία με έναν καλό πύργο, ο οποίος όμως μπορεί με σεισμό
ή μπορεί κάποιο άλλο κτίριο να πέσει πάνω σε αυτό, ή ακόμα μπορεί από πυρκαγιά
να καταστραφεί. Έτσι και η νομαρχία μπορεί να υποδουλωθεί σε κάποιον γείτονά
της πιο ισχυρό. Όμως η νομαρχία μπορεί και η ίδια να αρχίσει να καταστρέφεται,
να γίνεται δηλαδή τυραννία χωρίς να επενεργεί κάποιος εξωτερικός
παράγοντας. Αυτό πραγματοποιείται όταν διαφθείρονται
τα ήθη της νομαρχίας. Η διαφθορά των ηθών είναι βασική αιτία για τον αφανισμό
της πολιτείας. Όταν χάνονται τα ήθη, χάνεται η αδερφική αγάπη, επέρχεται
διχόνοια, κυριαρχεί η δυσπιστία και ο φόβος μεταξύ των ανθρώπων. Όταν χάνονται τα ήθη υπάρχει σε όλους
αχαλίνωτη επιθυμία για εξουσία. Όλοι θέλουν να διοικήσουν και από αυτούς οι πιο
δυνατοί παίρνουν την εξουσία. Ατοί γίνονται τύραννοι και ο λαός δούλος. Η
τυραννία όπως την ειρηνεύει ο Ανώνυμος είναι η «απολελυμένη αρχή» (σελ. 63) του
ενός πάνω στον άλλον. Δηλαδή η ασύδοτη εξουσία πάνω στο λαό. Ο τύραννος με τη
βοήθεια των νόμων και της θρησκείας (σελ. 63) ασκεί την κακότροπη εξουσία του.
Διάγει βίο ασύδοτο χωρίς ευθύνη και υποχρεώσεις. Είναι αδύνατον λοιπόν ένας
λαός να αγαπήσει τον τύραννό του, αλλά και ο τύραννος δεν αγαπά το λαό του,
γιατί γνωρίζει καλά πως ο λαός δεν μπορεί να αγαπά τον άρπαγα και τον κλέπτη.
Παραπλήσιο ρόλο με του τυράννου παίζουν και οι ιερείς γιατί με αναφορά στη
θεότητα θέλουν να καταδυναστεύσουν τη ζωή των ανθρώπων. Αυτοί ευθύνονται γιατί
έχουν γεμίσει το μυαλό του λαού με δεισιδαιμονίες και εκεί που θα πρέπει να
ονομάσουν κάτι ψέμα, το ονομάζουν άγιον, έτσι συγκρατούν το λαό μακριά από τη
σκέψη (σελ. 67).
Όταν λοιπόν μια πολιτεία καταντήσει δούλη από
τη διαφθορά των ηθών, τότε είναι δύσκολο να ελευθερωθεί. Οταν όμως σκλαβωθεί
από γειτονικό έθνος από τύραννο ύστερα από την επιβολή ξένων δυνάμεων, αλλά
διατηρεί τα ήθη της, τότε αυτή η πολιτεία θα εξεγερθεί και θα αποκτήσει την
ελευθερία. Ο Ανώνυμος εδώ προβλέπει την επιτυχία της ελληνικής επανάστασης.
Αυτό σημαίνει πως ήταν ευφυής άνθρωπος, αν και δεν ξέρουμε το όνομά του.
Μιλώντας για την
ελληνική ιστορία έχει μια δική του άποψη που μοιάζει με εκείνη του διαφωτισμού
και με εκείνη που θα ακουστεί στο μέλλον επίσης από τον Νίτσε. Θεωρεί πως τους
έντεκα αιώνες του Βυζαντίου διοίκησαν η τυραννία, το ιερατείο και η ευγενείς. Η
δεισιδαιμονία και ο ψευδής ζήλος των ιερέων και πατριαρχών καταδυνάστευσαν τους
Έλληνες. Για το λογο αυτό ηταν εύκολο η Ελλάδα να κυριευθεί από έναν αρχείον
Αιθίοπα (σελ. 73-74). Χρέος των Ελλήνων να παλέψουν για την ελευθερία τους.
Στο τρίτο κεφάλαιο «Η
Ελλάδα στα δεσμά της» αναφέρεται στην οθωμανική διοίκηση, παρέχοντας
πληροφορίες για τον τρόπο άσκησης της εξουσίας, ιδίως από τον αντιβασιλέα Αλή
Πασά, δίνοντας πληροφορίες για την αυθαιρεσία, την τυραννική ουσία του
καθεστώτος, μιλώντας τέλος για τους πληθυσμούς που βρίσκονται στην Ευρώπη και
τα ποσοστά των θρησκειών μας λέει έμμεσα τη γνώμη του για τα μελλοντικά
τεκταινόμενα σε αυτόν τον χώρο. Η
απόφαση του τυράννου είναι αναντίρρητος. Αυτός είναι και ο πρώτος νόμος άσκησης
της εξουσίας, η θέλησή του. Οι τιμωρίες
σκληρές, ραβδισμοί, φυλακίσεις, θάνατος. Η συχνότερη θανατική ποινή είναι αυτή
του απαγχονισμού. Οι «Αρβανίται» είναι αυτοί που επιβάλουν την τάξη.
«Τὸ ὀθωμανικὸν βασίλειον εἰς τὴν Εὐρώπην
διαιρεῖται εἰς τὰς ἀκολούθους δεκατρεῖς ἐπαρχίας, δηλαδὴ Βλαχίαν, Μολδαβίαν,
Βουλγαρίαν, Σερβίαν, Μπόσναν, Δαλματίαν, Ἀλβανίαν, Ἤπειρον, Θεσσαλίαν,
Λειβαδίαν, Πελοπόννησον, Μακεδονίαν καὶ Ρούμελην. Οἱ κάτοικοι δὲ εἶναι σχεδὸν
δέκα ὀκτὼ μιλλιούνια, μαζί μὲ τοὺς νησιώτας τοῦ Ἀρχιπελάγους. Οἱ δὲ χριστιανοὶ ὡς
πρὸς τοὺς ὀθωμανούς, εἶναι ὡς τὸ 115 πρὸς τὸ 29. Διὰ τοὺς ξένους, ὁποὺ κατοικοῦσι
εἰς τὴν ὀθωμανικὴν ἐπικράτειαν, καὶ ἀλλογενεῖς, ὄντες κατὰ πολλὰ ὀλίγοι, δὲν τοὺς
ἀναφέρω31. Τόσον πλῆθος Ἑλλήνων, ὦ ἀγαπητοί, πῶς ἆρα γε νὰ ζῇ; Αὐτὸ λοιπόν,
θέλω ἐξετάσει τώρα καὶ ἀκούσετε»[4].
Ο Ανώνυμος διερευνά τις
συνθήκες μέσα στις οποίες ζουν οι Έλληνες και σκοπός των γραφτών του είναι να πείσει του Έλληνες να ξεσηκωθούν, καθώς αποδεικνύει πως
στην Ευρώπη οι Έλληνες είναι περισσότεροι από του Τούρκους και οι Χριστιανοί
περισσότεροι από τους Οθωμανούς.
Τέλος, αναφορικά με
τους Έλληνες της εποχής συνιστά οι πλούσιοι να μην ευεργετούν τους άλλους
Έλληνες γατί αυτοί δεν αγωνίζονται για την ελευθερία τους.
Το τέταρτο κεφάλαιο το
επιγράφει «Οι Συνεργοί της Τυραννίας» και αναφέρεται σε δύο συνεργούς όπως ο ίδιος πιστεύει της
τυραννίας: «Δύο αἴτια εἶναι, ὦ Ἕλληνές μου ἀκριβοί, ὁποὺ μέχρι τῆς σήμερον μᾶς
φυλάττουσι δεδεμένους εἰς τὰς ἁλύσους τῆς τυραννίας, εἶναι δὲ τὸ ἀμαθὲς ἱερατεῖον
καὶ ἡ ἀπουσία τῶν ἀρίστων συμπολιτῶν»[5].
Το κεφάλαιο αυτό είναι
αρκετά εκτενές και παραδίδει πληροφορίες για τη ζωη των Ελλήνων. Αναφέρεται
περισσότερο στη ζωή του κλήρου και των πλουσίων τους οποίους ο συγγραφέας τους
εγκαλεί, τους μεν πρώτους γιατί διαδίδουν δεισιδαιμονίες στο λαό και τους
δεύτερους γιατί ξενιτεύονται και δεν προσπαθούν να ελευθερωνόσουν την πατρίδα
τους. Η κριτική του Ανωνύμου προς τον κλήρο και το ιερατείο είναι συστηματική
και απροκάλυπτη. Στο κεφάλαιο αυτό αναλύει επίσης την αποχαλίνωση των ηθών η
οποία προήλθε με την εισαγωγή των χρημάτων στις κοινωνικές σχέσεις των
ανθρώπων. Ο ίδιος θεωρεί πως το ανταλλακτικό εμπόριο που στηριζόταν στην
ανταλλαγή των προϊόντων ήταν πιο φιλικό και καλύτερο για τη διατήρηση των ηθών
των πολιτών. Με την εισαγωγή των χρημάτων επήλθε φιλοχρηματία η οποία
εξαχρειώνει τον άνθρωπο, τον ωθεί στην πολυτέλεια και στο κυνήγι του χρήματος.
Στο τελευταίο, στο πέμπτο κεφάλαιο που
επιγράφεται «Η Ανάσταση του γένους» αναφέρεται σε τρεις αιτίες που κατά τη
γνώμη του συντείνουν στο να γίνει η Επανάσταση και να αποκτήσει το ελληνικό
έθνος την ελευθερία του.
Αναφορικά με την ίδια
την οθωμανική αυτοκρατορία πιστεύει πως αυτή έχει πια γεράσει και θα
παραχωρήσει τη θέση της σε κάτι νέο : «Πρώτη οὖν καὶ κυριωτέρα αἰτία εἶναι τὸ γῆρας
τῆς ὀθωμανικῆς τυραννίας. Ἀλλὰ τί λέγω ἐγὼ πρώτη! Αὐτὴ εἶναι καὶ πρώτη καὶ ὕστερη,
οὔτε ἄλλη ἠμπορεῖ νὰ ἔχῃ τόπον, ὅταν εἶναι αὐτή. Ἂς ἐνθυμηθῇ ὁ ἀναγνώστης τὰ
προλεχθέντα περὶ τῶν διαφόρων διοικήσεων, καί, διὰ νὰ εἰπῶ οὕτως, τῶν πολιτικῶν
σωμάτων, ὅτι δηλαδὴ γεννῶνται, αὐξάνουσι, γηράζουσι, καὶ τέλος πάντων θνήσκουσι
» [6]
Όμως αναφέρεται και σε
αρετές των Ελλήνων οι οποίες θα νιηθήσουν στην έκρηξη της επανάστασης.
1) Η Παιδεία, η
μόρφωση των ανθρώπων και η ροπή των νέων
να μορφώνονται. Ο Ανώνυμος προκρίνει την παιδεία στην απλή γλώσσα του λαού.
«Ἂς ἐξετάσωμεν τώρα τὰς αἰτίας, ὁποὺ ἀποκαταστῶσιν εὔκολον τὴν ἐπανόρθωσιν
τῶν Ἑλλήνων· πρώτη λοιπόν, εἶναι ἡ προχώρησις τοῦ γένους μας εἰς τὰ μαθήματα. Ὤ,
πόση διαφορὰ εὑρίσκεται εἰς τὴν Ἑλλάδα ἀπὸ δέκα χρόνους ἕως τὴν σήμερον!
Μεγάλη, ὦ ἀδελφοί μου, μεγαλοτάτη καὶ καθ᾿ ἑκάστην πρὸς τὸ κρεῖττον φέρεται.
Τώρα ἄρχισαν αἱ Μοῦσαι νὰ ἀναλάβουν, καὶ πάλιν νὰ ἐπανορθωθῶσιν εἰς τὰ
χρυσόχροα ὄρη τῆς Ἑλλάδος. Ὁ Ἀπόλλων πάλιν ἐμφανίσθη εἰς τὸ ἀρχαῖον του
παλάτιον. Δὲν εὑρίσκεται πόλις τὴν σήμερον, ὁποὺ νὰ μὴν ἔχῃ δύο καὶ τρία σχολεῖα» [7].
2) Το αγωνιστικό
ήθος των Ελλήνων, η αγάπη για τα άρματα και τον αγώνα.
«Τὰ ἤθη, λοιπόν, καὶ ὁ χαρακτὴρ τῶν Ἑλλήνων προδεικνύει τὴν εὐκολίαν τῆς
ἐλευθερώσεώς των. Ἀλλὰ ἂς στρέψωμεν, τέλος πάντων, τὰ ὄμματά μας εἰς τὰ
παραδείγματα, διὰ νὰ καταπεισθῶμεν εὐκολώτερα. Ἐγὼ ἠμποροῦσα νὰ σᾶς ἀναφέρω
χίλια παραδείγματα γενικῶν ἐπαναστάσεων, παλαιῶν τε καὶ νέων εἰς διάφορα μέρη τῆς
γῆς, διὰ νὰ σᾶς ἀποδείξω ὅτι, ὅταν μία ἐπανάστασις ἔχει διὰ ὅρον καὶ τέλος τὴν ἐλευθερίαν,
ὅταν δηλ. ἡ ὑπόθεσις ἐγγίζει τοὺς περισσοτέρους, πάντοτε εὐδοκιμεῖ. Ἀλλ᾿ ἡ
διήγησίς των ἤθελεν σταθῆ πολλὰ διεξοδική, ὡσὰν ὁποὺ ἔπρεπε νὰ ἀναφέρω καὶ τὰς
περιστάσεις καὶ τὰ ἐπίλοιπα» [8].
3) Οι Έλληνες και οι
Χριστιανοί στην Ευρώπη είναι
περισσότεροι από τους Οθωμανούς.
«Ὕστερα λοιπὸν ἀπὸ τὰς προειρημένας αἰτίας, ὁποὺ ἀνέφερον, μένει ἀκόμη
μία, ἡ ὁποία τόσον εἶναι μεγάλη καὶ εὐκολονόητος, ὁποὺ πρέπει νὰ καταπείσῃ καὶ
τοὺς πλέον ἱσχυρογνώμονας: Ποῖος ἀμφιβάλλει, ἐπὶ παραδείγματι, ὅτι τὸ μέρος εἶναι
μικρότερον ἀπὸ τὸ ὅλον; Ποῖος πρὸς τούτοις ἀμφιβάλλει, ὅτι μία δύναμις ὣς πέντε
νικᾶ μίαν ἄλλην ὣς δύο; Βέβαια οὐδείς. Οἱ Ἕλληνες λοιπὸν πρὸς τοὺς ὀθωμανούς, εἶναι
ὣς τὰ ἑπτὰ πρὸς τὸ ἕν, καθὼς ἀνωτέρω ἀπεδείχθη. Καὶ ποῖος, παρακαλῶ σας, τώρα δὲν
θέλει καταπεισθῆ ἀπὸ αὐτὴν τὴν δεῖξιν, ὅτι οἱ Ἕλληνες πρέπει ἐξ ἀνάγκης νὰ
νικήσωσι τοὺς ὀθωμανοὺς; Ποῖος εἶναι ἐκεῖνος,
ὁποὺ νὰ ἀμφιβάλλῃ καὶ νὰ μὴν εἶναι ὁλοτελῶς ἀναίσθητος; Ἐγὼ θέλω νὰ ἐλπίσω, ὅτι
δὲν θέλει εὑρεθῆ κανεὶς τόσον δύσνους καὶ ἀνόητος» [9].
Στο
τελευταίο μέρος του βιβλίου στο Διάλογο με τους φίλους του αφού τους
αποκαλύπτει πως ο Έρως για την Ελλάδα τον παρώθησε να γράψει αυτό το έργο, να
μην βλέπει τους Έλληνες δούλους και αφού έγραψε πολλά αυτόγραφα στα ιταλικά και
γαλλικά κατέληξε σε αυτή την εκδοχή που παρουσιάζει. Στο ερώτημα γιατί το εξέδωσε με δικά του έξοδα, προφανώς δεν
θα μπορούσε να βρει εκδότη, λόγω της τόλμης του έργου, αναφέρει πως το εξέδωσε
πρώτον γιατί ήθελε να ωφελήσει τον αναγνώστη με το κείμενό του, δεύτερον να
παρακινήσει τους «προκομμένους του γένους μας μα συνθέσουν είς το ίδιον θέμα
αξιώτερτα εργα» και τρίτον, γιατί σκέφτηκε πως πριν πεθάνει θα ήθελε να
προσφέρει κάτι στην πατρίδα του.
ΓΕΝΙΚΗ
ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ
Η Ελληνική Νομαρχία είναι ένα σημαντικό έργο της
νεοελληνική γραμματείας. Είναι γραμμένο από άνθρωπο με κοινωνική ευαισθησία,
που γνωρίζει και έχει αφομοιώσει καλά τα μηνύματα του ευρωπαϊκού διαφωτισμού.
Από άνθρωπος που φλέγεται για την ελευθερία της πατρίδας του, αλλά και άνθρωπος
που πιστεύει ιδιαίτερα στην προσωπική απελεύθερη και μόρφωση του κάθε ανθρώπου.
Είναι μορφωμένος, αλλά όχι παραδοσιακός λόγιος, αφού χρησιμοποιεί μια
απλούστερη γλώσσα και όχι την αρχαία, ούτε την καθαρεύουσα, με πολλά στοιχεία της λαϊκής γλώσσας. Δεν
τηρεί πάντα την παραδοσιακή ορθογραφία, ο ίδιος ζητά να μην τον κρίνουμε με
βάση το συντακτικό του Γαζή.
Ο
συγγραφέας είναι ένας ανανεωτής της γλώσσας, αλλά και της νεοελληνική
ιδεολογίας. Θέτει απολύτως ξεκάθαρα το θέμα της ελευθερίας της Ελλάδας και
είναι ίσως το πρώτο έργο που το θέτει τόσο καθαρά και χωρίς να αναφέρεται στη
βοήθεια ξένων δυνάμεων. Το 1803 ο Κοραής
έκρινε πως οι Έλληνες έπρεπε να σταθούν στο πλευρό των Γάλλων. Ο Ρήγας πιο πριν
τη δεκαετία του 1790 μιλούσε για την απελευθέρωση των λαών της Βαλκανικής.
Τούτο το έργο χωρίς να αποστασιοποιείται από κανέναν, είναι αφιερωμένο στο
Ρήγα, τον Κοραή δεν τον αναφέρει, μιλάει για την επανάσταση των Ελλήνων, του
ελληνικού έθνους με πολύ πειστικό τρόπο.
Δεν γνωρίζουμε την επιρροή που άσκησε στην εποχή του. Όμως τα μηνύματά
του έργου ήταν ιδιαίτερα επίκαιρα και μπορούμε να πούμε πως αυτό με τις ιδέες
του καθοδήγησε την ελληνική επανάσταση.
Είναι
έργο που στηρίζεται κυρίως στον επιχειρηματικό λόγο. Τα επιχειρήματα είναι το
κύριο στοιχείο της έκθεσης των απόψεων. Όχι οι διακηρύξεις ή απλή έκθεση αλλά
τα επιχειρήματα είναι ο κεντρικός πυρήνας της έκθεσης. Δημιουργώντας μια
παράδοση στον ελληνικό πολιτικό λόγο που στηρίζεται στο επιχείρημα.
Είναι
από τους πρώτα έργα που θέτει ζήτημα για
τον αρνητικό ρόλο του ιερατείου και της εκκλησίας ως θεσμού, όχι ως θρησκείας,
στη διαιώνιση της δουλείας του έθνους.
Είναι
έργο πους στηρίζεται στο διαφωτισμό, αλλά μεταπλάθει με δημιουργικό τρόπο τις
απόψεις του για την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα. Το Ελευθερία, ισότητα,
αδελφότητα, μετατρέπεται στο έργο σε Ελευθερία, ομοιότητα, ομόνοια. Το έργο
κάνει ιδιαίτερο λόγο για την ελευθερία. Αυτή η δημιουργική μετάπλαση δηλώνει
την προσωπικότητα του ανθρώπου.
Η
επικαιρότητα του έργου εκτός των παραπάνω στηρίζεται και στις πολλές σκέψεις
που βρίσκουμε σε αυτό για τη σχέση ελεύθερου – δούλου, για την ελευθερία και τη
δουλεία. Σήμερα οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι πολιτικά, αλλά πόσο αυτοί είναι και
πραγματικά ελεύθεροι και δεν εξαρτώνται από πρόσωπα και καταστάσεις που καθιστά
τη ζωή τους δύσκολη και την προσωπικότητά τους μηδαμινή. Το έργο αυτό λέει στον
άνθρωπο: άνθρωπε απελευθερώσου από τις μικρότητες, πρόσεχε την προσωπικότητά
σου, μην υπακούς τον καθένα που δεν αξίζει, γίνε ελεύθερος.