Μ. Πάτσης
Ας διαβάσουμε νέους ελληνιστές
Η ανάγνωση βιβλίων αποτελεί μια αναγκαία διάσταση του σύγχρονου ανθρώπου, μια διάσταση πνευματική πάνω απ’ όλα. Αυτό σημαίνει πως με την επικοινωνία μέσω των βιβλίων ο καθένας μας αισθάνεται αφ’ ενός μεν πως μετέχει στον εθνικό ή στον παγκόσμιο πολιτισμό, αφ’ ετέρου δε πως καλλιεργεί περισσότερο τον δικό του πνευματικό κόσμο, τα συναισθήματά του, αλλά και τη διάνοιά του, αναπτύσσει τη φαντασία ως δημιουργική αρχή. Αυτή η τελευταία λειτουργία της ανατροφοδότησης του ίδιου τού αναγνώστη είναι πολύ σημαντική, γι αυτό είναι εξαίρετο το να διαβάζουμε βιβλία τα οποία μπορούν να μάς δώσουν μια ώθηση να σκεφτούμε ή να αισθανθούμε πράγματα που εμείς ως τότε δεν φανταζόμαστε. Βιβλία που θέτουν μπροστά μας πραγματικά ερωτήματα ή διλήμματα. Στα βιβλία πρέπει να βλέπουμε και να αισθανόμαστε τις άλλες φωνές. Το ήδη γνωστό, μπορεί να προσφέρει μόνο μια σύντομη ευχαρίστηση.
Νομίζω όμως με αυτό το παραπάνω σκεφτικό είναι καλό να στρέψουμε την προσοχή μας σε κάποια βιβλία νεότερων ελληνιστών, νέων στην ηλικία και ταυτόχρονα όχι ίσως ευρέως γνωστών, οι οποίοι ασχολούνται στα έργα του έργα με ελληνικά θέματα, κυρίως αρχαιοελληνικά, αλλά εμμέσως και νεοελληνικά. Θα επιθυμούσα να αναφερθώ σύντομα σε κάποια έργα των Ολέγ Τσυμπένκο και Πέδρο Ολάγια. Είναι καλό να εμπλουτίσουμε τη σκέψη μας με βιβλία ανθρώπων που νιώθουν την ελληνική κουλτούρα τόσο κοντά τους, στο πετσί τους θα έλεγα, αλλά ταυτόχρονα αυτοί οι ίδιοι δεν είναι Έλληνες. Η επιλογή που κάνω ίσως μοιάζει τυχαία, θεωρώ όμως πως στο έργο τους υπάρχει η ιδιαίτερη πρόσληψη της αρχαιότητας και ταυτόχρονα μια αποκαλυπτική κατανόηση της σύγχρονης ελληνικής ζωής. Θα ήθελα ταυτόχρονα να αναφερθώ συνολικά στην οπτική τους γωνία, όπως μου παρουσιάζεται μέσα από τα έργα τους. Τα έργα των ξένων για την Ελλάδα πρέπει να μας είναι πολύτιμα, αφού αυτά συμβάλλουν στην δική μας ανανέωση και αυτογνωσία. Μόνο στον καθρέφτη του άλλου βλέπεις καλύτερα τον εαυτό σου. Ιδίως όταν τα έργα αυτά δεν διάκεινται από ξερή κριτική διάθεση, αλλά είναι γραμμένα από υπεύθυνο χέρι και διέπονται από την κοραϊκή αγαπητική διάθεση προς τον έτερον.
ΟΛΕΓ ΤΣΥΜΠΕΝΚΟ
Ο Τσυμπένκο, Ουκρανός ελληνιστής, έχει ασχοληθεί με μεταφραστικές εργασίες τόσο προς τα ρωσικά, όσο και προς τα ελληνικά. Εδώ θα ήθελα να μνημονεύσω πως μεταφράζει με άνεση τόσο αρχαίους, όσο και νέους έλληνες συγγραφείς. Μπορώ δε να πω πως οι μεταφράσεις των πεζογραφημάτων του Σεφέρη («Έξι νύχτες στην Ακρόπολη», «Μέρες»), του Βενέζη («Αιολική γη»), του Μποτονάκη («Ορέστης») καθώς και αυτών του Καζαντζάκη είναι αρκετά καλές στα ρωσικά. Το έργο «Έξι νύχτες στην Ακρόπολη» είναι το έργο που έχει κάνει γνωστό το Σεφέρη στο ρωσικό κοινό τα τελευταία χρόνια. Θα προσέθετα πως το «Αναφορά στο Γκρέκο» και «Ελληνικό τοπίο» (ένας ρωσικός τίτλος που περιέχει τα ταξιδιωτικά του Καζαντζάκη από την Ελλάδα) είναι πραγματικά εξαίρετες. Ο ίδιος μεταφράζει και από τα ρωσικά στα ελληνικά με άνεση. Εδώ στα πολλά έργα που έχει μεταφράσει θα ήθελα να αναφέρω τα έργα του Θαδδαίου Ζιλίνσκι (1859-1944), πολωνορώσου αρχαιοελληνιστή, ενός από τους σημαντικότερους επιστήμονες των αρχών του προηγούμενου αιώνα. Ο Ζιλίνσκι ήταν αυτός που παρατήρησε πρώτος και μελέτησε πρώτος την οργανική σύνθεση της αρχαίας κωμωδίας, την ανάβαση, το επίρρημα και αντεπίρρημα, τα ιαμβικά μέρη της κωμωδίας και άλλα. Είναι σημαντικός κλασικός φιλόλογος και δεν πρέπει να μας διαφεύγει. Έργα του Ζιλίνσκι που μετέφρασε είναι ο «Ερμής Τρισμέγιστός» και «Το βασίλειο των νεκρών», έργα σημαντικά, τα οποία στάθηκαν αφορμή να αναπτυχθούν πολλοί επιστημονικοί κλάδοι. Επίσης ιδιαίτερη είναι και η μετάφραση του έργου του Ιάκωβου Γκολοσόφκερ (1890-1967) «Μύθοι και θρύλοι για τους Τιτάνες». Αναφέρομαι μόνο σε αυτές τις δύο μεταφραστικές προσπάθειες, γιατί το αξίζουν οι λόγιοι που μεταφράζει. Θα ήταν πρόσφορο να γνωριστούμε με το έργο τους και να τους ενσωματώσουμε στη δική μας κουλτούρα.
Τα έργα του Τσυμπένκο που ο ίδιος γράφει απευθείας στα ελληνικά και για τα οποία θα ήθελα να μιλήσω μερικώς είναι τα ιστορικά μυθιστορήματα «Το θαύμα της Αλικαρνασσού» και «Το θαύμα της Βαβυλώνας» καθώς και το επιστολικό μυθιστόρημα «Επιστολές στο Λεύκιο». Είναι έργα που όλα αναφέρονται στην αρχαιότητα, ελληνική και ρωμαϊκή, αλλά με προφανείς τις νύξεις στην σημερινή πραγματικότητα. Είναι κατ’ αρχάς γραμμένα με διαφορετικό ύφος και αφηγηματική στρατηγική απ’ ό,τι ανάλογα ελληνικά, π.χ. «Ο κύριός μου Αλκιβιάδης» ή άλλα νεότερα.
Στα ελληνικά μυθιστορήματα καταβάλλεται η προσπάθεια να φανεί η αρχαιότητα μια προέκταση της σημερινής ελληνικής ζωής ή και το αντίθετο η σημερινή ελληνική ζωή ως μια προέκταση της αρχαιότητας. Ο συγγραφέας αυτών των έργων προσφέρει μια άλλη, πιο αυθεντική, αντικειμενική ματιά. Μια ματιά που προσπαθεί να εξετάσει την αρχαιότητα αφ’ εαυτής με τις δικές της ιδιαιτερότητες, καταστάσεις, ιδιοσυγκρασία, πνεύμα. Αυτό δίνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να αντλήσει ένα τρόπο σκέψης διαφορετικό, απ’ ό,τι γνωρίζουμε και μαθαίνουμε εμείς σήμερα μέσα στα πλαίσια της δικής μας παιδείας από την οποία προερχόμαστε. Η ματιά του Τσυμπένκο είναι θερμή, αλλά ταυτόχρονα δεν σταματάει στην αρχαιότητα, έχει προεκτάσεις και στη σημερινή εποχή και μας καλεί συνεχώς να δούμε τι απέμεινε από την αρχαιότητα σήμερα. Τον ενδιαφέρει ίσως να μιλήσει για τα προβλήματα ή και τις αδυναμίες που αυτός βλέπει στην Ελλάδα, αλλά τις εντάσσει όλες στα ιστορικά μυθιστορήματα που γράφει. Η γλώσσα των έργων του είναι προσεγμένη. Είναι μια γλώσσα επηρεασμένη από τη ρωσική λογοτεχνία και τα έργα του εμφανίζουν μια ρωσικότητα, στον γλωσσικό τομέα. Η κάπως αργή εξέλιξη ίσως να ενοχλήσει τον βιαστικό αναγνώστη, όμως ο αναγνώστης που θα αφιερώσει κάποιο χρόνο για να διαβάσει τα έργα του, θα μπορέσει να δει απ’ έξω την ελληνική κουλτούρα. Μια ματιά που όλοι την χρειαζόμαστε, γιατί είναι δημιουργική.
ΠΕΔΡΟ ΟΛΑΓΙΑ
Ο Ολάγια είναι Ισπανός ελληνιστής με πλούσιο έργο τόσο στον μεταφραστικό τομέα, όσο και στον αυστηρά γλωσσικό. Έχει ασχοληθεί με τη λεξικογραφία και έχει συντάξει, σε συνεργασία, το νεότερο ελληνο-ισπανικό λεξικό. Εκτός όμως αυτών ο Ολάγια είναι γνωστός κυρίως για την ερευνητική του γύρω από την αναζήτηση των σημερινών τοποθεσιών της ελληνικής μυθολογίας, δημιουργώντας σειρά ντοκιμαντέρ, αρκετά γοητευτικών για την ελληνική μυθολογία.
Τα έργα του Ολάγια που θα πρέπει να μας απασχολήσουν και γιατί όχι να γνωριστούμε με αυτά είναι «Μυθολογικός άτλας της Ελλάδας», «Ευδαίμων Αρκαδία», «Ελλάδος ελάσσων ιστορία».
Εμείς οι Έλληνες ζώντας σε έναν τόπο με πανάρχαια ιστορία και σε έναν τόπο με σημαντική αρχαιολογία, δεν συνειδητοποιούμε πολλές φορές ούτε τη σημασία του, αλλά ούτε και την σπουδαιότητα για την ανθρώπινη ιστορία των τόπων και τοποθεσιών που περιδιαβαίνουμε. Εδώ δεν μιλάω μόνο για το ό,τι πολύ λίγο θα επισκεφθούμε αυτούς τους χώρους. Ποιος από τους Έλληνες θα ανέβει στην Ακρόπολη ή θα περπατήσει στην Ρωμαϊκή Αγορά, πολύ περισσότερο ποιος θα περιεργαστεί τους Αγέρηδες; Αυτά είναι ίσως ως ένα σημείο και φυσιολογικά πράγματα. Όπως σε κάθε χώρα έτσι και εδώ οι κάτοικοι λίγη σχέση έχουν με τις αρχαιότητές τους. Οι κάτοικοι αυτών των περιοχών απεναντίας βιώνουν το ιστορικό παρελθόν με το κοίταγμα, με την ιστορία, με τη γλώσσα τους, παρά επιθυμούν οι ίδιοι να γνωρίσουν αυτά τα μέρη. Καμιά φορά φταίει και η εκπαίδευση, ο τρόπος που μαθαίνουμε για τα αρχαία μνημεία και τις αρχαιότητες, ο οποίος δεν συμβάλει στην άμεση σύνδεση του ιστορικού παρελθόντος με την σύγχρονη ζωή.
Στον Ολάγια σημαντικό ρόλο παίζει ο ιστορικός τόπος στη διαχρονία του, τόσο στη σημερινή του κατάσταση, αλλά και στον ιστορικό και μυθολογικό φόρτο που κρύβει για την ανθρωπότητα. Να ας δούμε την Αρκαδία. Η Αρκαδία δεν είναι μόνο αυτός ο λίγο ως πολύ φτωχός κτηνοτροφικός νομός της Ελλάδας, αλλά είναι ένα παγκόσμιο σύμβολο. Είναι ένα σύμβολο που μέσα από την ρωμαϊκή παράδοση μπόρεσε και έγινε το σύμβολο του παγκόσμιου πολιτισμού και συμβολίζει την ευδαιμονία, την ευτυχία, την ειρήνη, ίσως θα πρέπει να πούμε την προσωπική ευδαιμονία και προσωπική εναρμόνιση του ανθρώπου με τη Φύση. Ενώ εμείς νομίζουμε πως γνωρίζουμε έναν τόπο ή μία τοποθεσία, στην πραγματικότητα, λόγω των σημερινών ελληνικών καταστάσεων αγνοούμε μεγάλο μέρος του ιστορικού και μυθολογικού του φορτίου που αυτό καταθέτει στον παγκόσμιο πολιτισμό. Το έργο του Ολάγια μάς προσφέρει τη δυνατότητα να συμπληρώσουμε αυτή τη γνώση που έχουμε για την ελληνική γεωγραφία, δηλαδή για το χώρο στον οποίο ζούμε, για τον ίδιο μας δηλαδή τον «οίκο», τον ελληνικό οίκο. Μας δίνει τη δυνατότητα να καταλάβουμε πως η ελληνική γεωγραφία και τοποθεσία έχει περάσει κατά κάποιον τρόπο στην αιωνιότητα, ως ένα πλήθος ιδεών και συναισθημάτων με την οποία έχει τροφοδοτήσει τον παγκόσμιο πολιτισμό. Ο τρόπος περιγραφής, αλλά και η φωτογράφιση και τα σχόλια τού Ολάγια θέλουν αν επικεντρώνονται γύρω από την προσφορά της αρχαίας Ελλάδας στον πολιτισμό. Θα έλεγα όμως πως το έργο του δίνει πολλά περισσότερα, γιατί κρατάει ζωντανή αυτή την προσφορά, δεν την παραθέτει με διδακτισμό, ούτε θέλει να υπερβάλει και αυτό είναι σημαντικό.
Με την ανάγνωση των έργων τού παραπάνω συγγραφέα καταλαβαίνουμε παράλληλα και την πολύ στενή σχέση των πολιτισμών της ευρύτερης περιοχής, έτσι που η προσφορά τού αρχαίου ελληνικού πολιτισμού να μην μένει κενό γράμμα και ρητορισμός. Ο αναγνώστης κερδίζει γιατί σιγά σιγά μυείται σε έναν άλλον τρόπο ξενάγησης στον αρχαίο πολιτισμό, πιο απλό, οικείο, πιο ανθρώπινο.
Το «Ελλάδος ελάσσων ιστορία» είναι έργο που έχει την ίδια προβληματική της αυθεντικής ματιάς στα γεγονότα, αλλά εδώ το σημαντικό δεν είναι οι τόποι, όσο οι άνθρωποι. Έλληνες αξιομνημόνευτοι και λιγότερο αξιομνημόνευτοι άνθρωποι κοιταγμένοι μέσα από κάποιες καθημερινές καταστάσεις ή θα λέγαμε από μικρές καθημερινές στιγμές. Έργο ανθρωπογραφικό, που αν και δεν είναι ιστοριογραφία με την αυστηρή σημασία του όρου, βάζει τον αναγνώστη στα μυστικά της. Κάτι που είναι ίσως πιο σημαντικό.