Ιουλίου 06, 2021

Σωτήρης Δημόπουλος - Στον καθρέφτη της προσεκτικής κριτικής παρουσίασης

Στον καθρέφτη της προσεκτικής κριτικής παρουσίασης  



Σ. Δημόπουλου: Διάλογος με την ιστορία


Το κάθε βιβλίο αποτελεί μία επιλογή. Ο συγγραφέας επιλέγει το πιο σημαντικό, το πιο σπουδαίο από την εργασία του σε ένα τομέα και το τοποθετεί εκεί. Παράλληλα αυτό μας δείχνει τον τρόπο εργασίας του συγγραφέα, τις επιδιώξεις και τις βαθύτερες σκέψεις, ένα μέρος της ιστορικής του διαδρομής. Σήμερα η κριτικογραφία είναι διαδεδομένη αλλά πολλά κριτικά κείμενα δεν διαθέτουν ούτε πρωτοτυπία, ούτε επιμέλεια, ούτε φέρουν το στίγμα του αρθρογράφου. Αν πρόκειται να διαβάσουμε κριτική βιβλίου συνήθως ξαναδιαβάζουμε τις απόψεις του εκδοτικού οίκου σε διάφορες εκδοχές. Εξαιρέσεις έχουμε στην αρθρογραφία των περιοδικών και κάποιων εφημερίδων.


Το βιβλίο όμως που διαβάσαμε μας παρουσιάζει με πολύ γλαφυρό τρόπο όχι τα μειονεκτήματα αλλά τα χαρίσματα της σημερινής κριτικογραφίας ιδίως την προσοχή, την αμεσότητα στην εξέτασης του θέματος, την πρωτοτυπία και την ευρύτητα της σκέψης. Αυτό μας καταδεικνύει με εύγλωττο τρόπο τις επιλογές αλλά και τον τρόπο εργασίας του συγγραφέα. Αναφερόμαστε στο βιβλίο του Σωτήρη Δημόπουλου Διάλογος με την ιστορία, μια συλλογή κειμένων στην οποία ο συγγραφέας έχει τοποθετήσει μερικά από τα κριτικά του δοκίμια των τελευταίων ετών.

Στο βιβλίο αυτό διαπιστώνουμε πως ο Δημόπουλος δεν είναι μόνο διπλωματικός και πολιτικός αναλυτής αλλά και ένας βαθυστόχαστος και μορφωμένος κριτικός βιβλίου, ένας καλός γνώστης της λογοτεχνίας. Ανήκει σε εκείνη τη γενιά των επιστημόνων που θεωρεί πως οι ανθρωπιστικές επιστήμες όχι μόνο έχουν μεταξύ τους μια σύνδεση, αλλά και διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη ζωή της σημερινής κοινωνίας.

Τα ιδιαίτερα θέματα που τον αποχαλούν σε αυτό το βιβλίο είναι το Βυζάντιο και ο χριστιανισμός της Ανατολής, η Ρωσία και η ιδεολογία της, η διαμόρφωση του νεότερου ελληνισμού, η θεωρία του έθνους σε διαφόρους συγγραφείς και ιδιαίτερα στους Μαρξ Ενγκελς και Λένιν. Επομένως Βυζάντιο, Ρωσία, Ελληνισμός, Έθνος.

Το Βυζάντιο στο βιβλίο αναδεικνύεται με την κριτική παρουσίαση των απόψεων του Παναγιώτη Κανελλόπουλου τόσο από την Ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος όσο και από το Γεννήθηκα στα 1402. Ο συγγραφέας αναρωτιέται γιατί ο Κανελλόπουλος αφιέρωσε λίγες σελίδες στο Βυζάντιο το 1948 ενώ πάρα πολλές στη νέα έκδοση του 1966 της Ιστορίας του, επισημαίνοντας πως η εμβάθυνση που επήλθε στον φιλόσοφο αυτά τα χρόνια στηρίζεται στην καλύτερη εξέταση και συνεξέταση των βυζαντινών θεμάτων ως απόρροια της ιδιαίτερης επικαιρότητας του Βυζαντίου γύρω στο 1950. Το Βυζάντιο αποτελούσε τον ανατολικό τρόπο σκέψης που παλαιότερα οι Έλληνες λόγιοι αντιπαθούσαν, αλλά τότε όμως κάτω από ιδιαίτερες περιστάσεις στο Βυζάντιο αναζητήθηκε ένας συμπληρωματικός τρόπος σκέψης της Δύσης. Ο Εμφύλιος πόλεμος συμπαρέσυρε σε μια αλλαγή στάσης σε πολλά θέματα μεταξύ άλλων και σε αυτό.

Ο Δημόπουλος εξετάζει τις σχέσεις Βυζαντίου και Ρωσίας μέσω της κριτικής ανάλυσης του έργου του Κ. Λεόντιεφ Βυζάντιο και Ρωσία υποστηρίζοντας την άποψη μαζί με το Κ. Λεόντιεφ πως η ρωσική εθνική συνείδηση είναι και αποτέλεσμα της βυζαντινής συνείδησης. Ο Ρώσος Λεόντιεφ, ο Νίτσε πριν τον Νίτσε όπως τον ονόμασαν, παρουσιάζεται με όλες τις ανατροπές του βίου του και αφήνει στον αναγνώστη τη γεύση ενός πολυταξιδεμένου και φιλέλληνα λογοτέχνη και διπλωμάτη. Βέβαια ο αναγνώστης καταλαβαίνει πως πίσω από όλα είναι ο Λεόντιεφ ο φλογερός Ρώσος πατριώτης που φιλοδόξησε να δει την ελληνική βυζαντινή αυτοκρατορία να αναγεννιέται κάτω από το ρωσικό δικέφαλο αετό. Σήμερα στα νέα ελληνικά δεν έχουν μεταφραστεί κάποια λογοτεχνήματα του Λεόντιεφ όμως στα τέλη του 19ου αιώνα πολλά από αυτά ήταν γνωστά στην Ελλάδα.

Για το Βυζάντιο και τον χριστιανισμό υπάρχουν μερικά αξιόλογα κριτικά δοκίμια τα οποία παραπέμπουν σε περιηγητικά κείμενα στην Μικρά Ασία και στη Συρία, αλλά και στην σημερινή Τουρκία εν γένει. Όμως και πολλά άλλα κείμενα στο ένα ή στον άλλο βαθμό αναλύουν το θέμα αυτό.

Για τη Ρωσία εκτός του Λεόντιεφ υπάρχει ένα ένα ενδιαφέρον κείμενο για την ιδεολογία του Πούτιν και της σημερινής ρωσικής ηγεσίας η οποία επιλέγει να στηρίζεται σε σημαντικούς Ρώσου στοχαστές όπως στον Μπερντιάγεφ αλλά και στον Σολζενίτσιν, να μην αποστρέφεται τη ρωσική και σοβιετική ιστορία, αλλά να κοιτάζει εμπρός μακριά από τις ιδεολογικές αγκυλώσεις. Σε αυτή την ρωσοθεματική διάσταση του βιβλίου περικλείονται τα κείμενα για το γνωστό μυθιστόρημα του Σολζενίτσιν Μια ημέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς καθώς και το κείμενο για τη σχέση Καζαντζάκη και Ρωσίας.

Για τον ελληνισμό τα κείμενα είναι αρκετά και τα οποία έχουν πιο στενή θεματική στην εθνική ταυτότητα και στην επαναθεμελίωση της όπως το κείμενο τον Καραμπελιά και αυτό για ιστορικό Κ. Χολέβα το οποίο αναφέρεται στην προάσπιση της ελληνικής ταυτότητας. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν επίσης τα κείμενα για το ιστορικό μυθιστόρημα του Μ. Μελετόπουλου το οποίο φωτίζεται και προβάλλεται ιδιαίτερα μέσα από τη διαχρονική ιστορία μιας ιστορικής οικογένειας της Μάνης αλλά και το κείμενο για τις ενωσιακές ανταποκρίσεις στην Κύπρο. Εδώ θα ενέτασσα και την παρουσίαση των θεωρητικών απόψεων του Σπύρου Κουτρούλη για την σύγχρονη εποχή. Ο Δημόπουλος προβάλει δύο νέους Έλληνες στοχαστές τον Μ. Μελετόπουλο και τον Σπ.Κουτρούλη και διαβλέπει έναν ιδιαίτερο ρόλο που θα κληθεί να διαδραματίσει το έργο τους στα πλαίσια μιας εθνικής ιδεολογίας της σημερινής ή της μελλοντικής εποχής

Τα κείμενα που αφορούν στο έθνος έχουν μια ιδιαίτερη βαρύτητα αφού αυτά αναφέρονται στις αντιλήψεις για το έθνος των θεμελιωτών του μαρξισμού. Είναι κείμενα που στηρίζονται στην ευρηματικότητα της ανάλυσης αλλά και της μελέτης των πηγών, παρουσιάζουν με ιδιαίτερο τρόπο τις απόψεις των θεωρητικών εκείνων ου αγωνίστηκαν για την επανεξέτασης της ιστορίας της ανθρωπότητας και της συγχώνευσης των εθνών σε μια ευρύτερη ένωση. Σύμφωνα με τον συγγραφέα κανένας από τους μεγάλους θεωρητικούς αυτής της σχολής σκέψης δεν ήταν κατά του έθνους, απεναντίας σε ορισμένες ιστορικές στιγμές το έθνος από αυτούς προβλήθηκε και έμελλε να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην ιστορία του κάθε κράτους.

Τα παραπάνω στοιχεία καλύπτουν την κριτική δραστηριότητα του Δημόπουλου αυτή την περίοδο και μπορούμε να πούμε πως η εργασία του διακατέχεται από επιμέλεια και μεθοδική εξέταση των θεμάτων, εξοικείωση με τα προβλήματα που εξετάζει και προβολή εκείνων που πραγματικά έχουν μια βαρύτητα για το θέμα του. Ο συγγραφέας δεν απορρίπτει κάποιο από τα θέματά του.

Ο τίτλος περιέχει τη λέξη διάλογος, μια πολύ σημαντική έννοια κατανοηθεί σωστά. Συνήθως αυτοί που συνομιλούν κάνουν παράλληλους μονολόγους. Όταν αναφέρεσαι σε ομοϊδεάτες σου δεν μιλούμε για διάλογο.

Το κείμενο του Δημόπουλου που περιέχει σημεία διαλογικά είναι εκείνο για τον Κ. Λεόντιεφ στο καταληκτικό σημείο, όταν ο συγγραφέας καταλήγει για τον ευρασιανισμό του Λεόντιεφ και τη σπουδαιότητα αυτού του ρεύματος για τη σημερινή εποχή. Διάλογο με κάποιος έχουμε όταν αυτός έχει διαφορετική άποψη από τη δική μας, αλλά ταυτόχρονα έχουμε διάλογο όταν μπορούμε να διδαχθούμε ή να δεχθούμε στοιχεία από τη διαφορετική άποψη κάνοντάς τα δικά μας. Η γνώμη του Δημόπουλου πως ο ευρασιανισμός είναι μια θεωρία που περικλείει σημαντικά στοιχεία είναι διαλογική και μπορεί να συμβάλει σε ένα καλύτερο κλίμα σε αυτή την ομάδα σκέψης!

Η κριτικογραφική προσωπικότητα του Δημόπουλου επικαλείται το Βυζάντιο για την κατανόηση των θεμάτων της Ρωσίας της σύγχρονης ελληνικής ταυτότητας και του έθνους. Το Βυζάντιο αποτελεί κεντρική κατηγορία. Δεν ξέρουμε βέβαια αν εκτός από σπουδαιότητα έχει και δυναμική. Το έθνος μόνος του χωρίς του ανθρώπους δεν υπάρχει. Χωρίς την ιστορία και την κοινότητα των ανθρώπων είναι μια κατηγορία κενή. Ο Δημόπουλος αποδέχεται μια προσωπογραφική και κοινοτική κατανόηση του έθνους, δεν αποδέχεται μια οικονομική και πολιτική κατανόησή του. Μέσα σε αυτό είναι πιο εύκολο να κατανοήσεις τη σημερινή εποχή.

Ο πίνακας που κοσμεί το εξώφυλλο του βιβλίου είναι ένας όμορφος σχεδόν γεωμετρικός πίνακας, της Γεωργίας Καραγιώργη και παραπέμπει στη ρωσική λαϊκή παράδοση.