Δρ. Μιχάλης
Πάτσης
Η εθνοκάθαρση των Ελλήνων της Μαύρης Θάλασσας το 1949
Όταν παλαιότερα εργαζόμουνα για ένα βιβλίο Καζαντζάκης και Ρωσία επεδίωξα και πήρα
στα χέρια μου έναν κατάλογο αρχείων
που διαθέτουν τα ΡΓΚΑΣΠΙ - RGASPI,
(Κρατικά Ρωσικά Αρχεία Κοινωνικής Ιστορίας), για τις σχέσεις της Κομιντέρν και του ΚΚΣΕ (КПСС) με το Κομμουνιστικό Κόμμα της
Ελλάδας (1920-1940). Μέσα στα αρχεία
αυτά, μάλλον από λάθος ή για αιτία που δεν την γνωρίζω υπήρχε και το παρακάτω
αρχείο το οποίο παρουσιάζεται εδώ, εξ όσων γνωρίζω, για πρώτη φορά.
Αυτό το μπέρδεμα ίσως να συνέβη, γιατί στα αρχεία της
συγκεκριμένης κλειστής Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ από τις 11 Μαΐου ως τις 21
Ιουνίου 1949, επειδή υπήρχαν πολλές
αποφάσεις για την Ελλάδα, δεδομένου πως τελείωνε τότε ο Εμφύλιος, αποφάσεις
όμως που εγώ ο ίδιος όμως δεν μελέτησα όλες.
Το συγκεκριμένο αρχείο το οποίο θα παρουσιάσω αφορά στον
εκτοπισμό των Ελλήνων της Μαύρης Θάλασσα και φέρει τίτλο «Περί του εκτοπισμού των ελλήνων πολιτών, των πρώην ελλήνων
πολιτών, οι οποίοι δεν φέρουν τη σήμερον την ελληνική υπηκοότητα και περί των
πρώην ελλήνων πολιτών οι οποίοι έλαβαν τη σοβιετική υπηκοότητα» και
αποτελεί έγγραφο που έχει γίνει δεκτό από την Κεντρική Επιτροπή του
Πανενωσιακού Κομμουνιστικού Κόμματος (Μπολσεβίκων), γνωστού και με την
μεταγενέστερη ονομασία ΚΚΣΕ, ως απόφαση του Πολιτικού Γραφείου του
παραπάνω κόμματος στις 17.05.1949. Ο Στάλιν ήταν ο ηγέτης που υπεδείκνυε την
πολιτική της χώρας και πρωτοστατούσε στην εφαρμογή της.
Η απόφαση αυτή για τους Έλληνες της Μαύρης Θάλασσας
λαμβάνεται όπως καταλαβαίνουμε την περίοδο που τελειώνει ο ελληνικός εμφύλιος
πόλεμος, δημιουργούνται δύο κόσμοι, ένας στη Δυτική Ευρώπη και ένας στην
Ανατολική Ευρώπη, δημιουργούνται Λαϊκές Δημοκρατίες με ένα διαφορετικό
κοινωνικοπολιτικό στάτους απ’ ότι οι δυτικές δημοκρατίες. Στην ίδια την ΕΣΣΔ
της εποχής καταβάλλεται προσπάθεια για την καλύτερη ενσωμάτωση των λαών γύρω από ένα νέο κοινωνικοπολιτικό
ιδεώδες.
Την απόφαση αυτή μπορεί να την αναζητήσει κάποιος με τα εξής
δεδομένα στα αρχαία του RGASPI: КПСС, Фонд 17, опись 3, дело 1076, пункт 37. Η παραπάνω απόφαση βρίσκεται
σε «ιδιαίτερο φάκελο» (особая папка) που υπάρχει για το θέμα και τα χαρακτηριστικά: КПСС, Ф.17, оп. 162, д. 1076, единица хранения 40,
стр.
(σελίδα) 185, п.37.
Είπα πως το αρχείο παρουσιάζεται πρώτη φορά, εξ όσων γνωρίζω,
αφού σε δημοσιευθείσες μελέτες που μπόρεσα να ελέγξω αν και χρησιμοποιούν τους
κωδικούς του αρχείου αυτού δεν αναφέρονται στα σωστά δεδομένα, αλλά σε
λανθασμένα. Αναφέρομαι στο βιβλίο του Ιβάν Τζούχα Греческая операция. История репресии против греков в СССР (Ελληνική Επιχείρηση. Η ιστορία των διώξεων
εναντίον των Ελλήνων στην ΕΣΣΔ), ο οποίος επειδή στηρίχθηκε σε μια
δευτερογενή πηγή, δίνει το παραπάνω αρχείο του ΡΓΚΑΣΠΙ για το 1938. Όμως το
παραπάνω αρχείο αναφέρεται στη δίωξη των ελλήνων του 1949.
Το κείμενο το απόφασης
«Έχοντας σκοπό το καθάρισμα (очистка) των ακτών της Μαύρης Θάλασσας,
καθώς και της Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Γεωργίας, όπως και του
Αζερμπαϊτζάν από τα πολιτικώς ύποπτα (неблагонадежный) στοιχεία, το Πολιτικό Γραφείο της
Κεντρικής Επιτροπής του Πανενωσιακού Κομμουνιστικού Κόμματος (Μπολσεβίκων)
αποφασίζει:
1. Να ανατεθεί στο Υπουργείο Κρατικής
Ασφάλειας (σ. Αμπακούμοφ) να εκτοπίσει όλους
τους έλληνες πολίτες, τους πρώην έλληνες πολίτες οι οποίοι δεν έχουν την
παρούσα στιγμή υπηκοότητα και τους πρώην έλληνες πολίτες που έλαβαν σοβιετική
υπηκοότητα, τους διαμένοντες στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας, (την επαρχία του Κρασναντάρ και τις περιοχές της Κριμαίας, της Χερσώνας, του
Νικολάεφ, της Οδησσού και του Ισμαηλίου), στη Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία
της Γεωργίας, στη Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν, να
εκτοπιστούν όλοι οι παραπάνω σε αιώνια
εγκατάσταση (вечное поселение, στο πρωτότυπο) στις περιοχές του
Νοτίου Καζακστάν και της Ντζαμπούλ της Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας του
Καζακστάν, με την επίβλεψη των οργάνων του Υπουργείου Εσωτερικών».
2.
Να
επιτραπεί στους εκτοπιζόμενους να πάρουν
μαζί τους όλα τα προσωπικά τους αντικείμενα αξίας, τα οικιακά αντικείμενα
(ενδυμασία, οικιακά σκεύη, μικροεργαλεία για γεωργικές και βιοτεχνικές
εργασίες), απόθεμα τροφών που διαθέτουν ως το βάρος των 1000 κιλών για κάθε οικογένεια.
3.
Να
ανατεθεί στο Υπουργείο Εσωτερικών Υποθέσεων της ΕΣΣΔ (στον σ. Κρουγκλόφ) η
δημιουργία αλυσίδας -κονβόι μεταφοράς για τους εκτοπιζόμενους, η μετακίνησή
τους με τους σιδηροδρόμους και ο έλεγχός
των στις τοποθεσίας της νέας μετεγκατάστασης,
στις περιοχές του Νοτίου Καζαχστάν και της Ντζαμπούλ της Σοβιετικής
Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας του Καζαχστάν, με σκοπό να αποκλειστεί η δυνατότητα
αποδράσεων καθώς και η μέριμνα για την εγκατάστασή, την κατοικία και την
τοποθέτησή τους σε εργασία.
Αντίγραφα παραδόθηκαν στους σ.
Μπέρια, Αμπακούμοφ και Γρουγκλόφ».
Ο δρόμος της προσφυγιάς
Χιλιάδες Έλληνες, 58.000, σύμφωνα με στοιχεία[1],
σε συνθήκες φόβου μετακινήθηκαν από τις
περιοχές της Μαύρης Θάλασσας προς
το εσωτερικό του Καζακστάν, όπως έχει
καταδείξει η ιστορική έρευνα. Τα επιτρεπόμενα σκεύη και οι τροφές δεν
ακολουθούσουν πάντα τους ξεριζωμένους, οι οποίοι βιαίως μετακινούνταν στο
εσωτερικό της χώρας. Δεν θα ασχοληθώ με τα ιστορικά θέματα, αφού ο αναγνώστης
μπορεί να βρει παρουσιάσεις στην ιστορική βιβλιογραφία. Αυτή η αναγκαστική και
βίαιη μετακίνηση δεν συνδυάστηκε με κάποια ποινική κατηγορία, όπως την περίοδο
1937-38, και έτσι δεν αναφέρονται δίκες, εκτελέσεις και γκουλάκ. Όμως αυτή την
απόφαση, η οποία ήταν κατάφορα άδικη γι’ αυτούς, θα μπορούσαν οι Έλληνες της ΕΣΣΔ να την
προσβάλλουν στα δικαστήρια, θα μπορούσαν να διαμαρτυρηθούν και να έχουν
αποτέλεσμα; Οι άνθρωποι δεν είχαν αυτό δικαίωμα. Σε ένα τέτοιο σύστημα ισχύει
το δίκαιο του ισχυρού και οι άνθρωποι βρίσκονται χωρίς δικαιώματα.
Η Σοβιετική Ρωσία μετά το 1956 έζησε περίοδο ησυχίας και έτσι αυτοί οι
Έλληνες είτε παραμένοντες στις νέες πατρίδες, σήμερα στο Καζαχστάν έχουν
απομείνει 2.000 Έλληνες, είτε επιστρέφοντες στις εστίες τους μπόρεσαν και
βρήκαν τη δυνατότητα να προοδέψουν, αν και είχαν πάντα στο υποσυνείδητό τους το
στίγμα του πολίτη δεύτερης κατηγορίας.
Οι περισσότεροι από αυτούς τους Έλληνες έχουν επιστρέψει στην Ελλάδα,
χωρίς να χάνουν τη σχέση τους με τη Ρωσία ή το Καζαχστάν, κάτι που μαρτυρά για
την ειρηνική ελληνική συνείδηση που συγχωρεί ειλικρινά.
Θα σχολιάσω όμως τρία
ζητήματα από την παραπάνω απόφαση που μου έκαναν εντύπωση:
1.
Ο χαρακτηρισμός των Ελλήνων ως υπόπτων «πολιτικώς» στοιχείων.
Οι Έλληνες στην ΕΣΣΔ επί Στάλιν διώχθηκαν αρκετές φορές από το 1937-38
ως το 1949. Αυτή την εποχή αλλά και τις
προηγούμενες βιώνουν στην ΕΣΣΔ τον ψευδεπίγραφο χαρακτηρισμό «ύποπτα πολιτικά
στοιχεία», όταν ζούσαν τόσα χρόνια στη Ρωσία και στη Σοβιετική Ένωση και είχαν
συμβάλει ολόπλευρα στην ενίσχυση της χώρας.
Δεν αιτιολογείται ο χαρακτηρισμός αυτός, εκτός ίσως από την παραδοχή των
σοβιετικών πως οι μη σλαβικοί λαοί θα είχαν και διαφορετική αντιμετώπιση. Ο
σοβιετικός πανσλαβισμός ξέρουμε όλοι πού οδήγησε – σήμερα κανένα σλαβικό έθνος
να μη θυμάται με καλό μάτι την ΕΣΣΔ. Οι σοβιετικοί αδυνατούν να καταλάβουν τις
πολιτισμικές σχέσεις ανάμεσα σε λαούς. Αξίζει να σημειωθεί πως ακόμα και στην
εποχή που υποτίθεται πως είχε
ελαττωθεί ο ρόλος εννοιών όπως έθνος ή πατρίδα και οι σοβιετικοί κήρυτταν έναν δικό τους διεθνισμό, το έθνος έπαιζε σημαντικό ρόλο. Οι σοβιετικοί
γνωρίζουν τα έθνη και ξέρουν πώς να φέρονται σε αυτά, όπως όλες οι μεγάλες
δυνάμεις με κριτήριο το συμφέρον τους. Οι έλληνες δεν ήταν ένα έθνος για τους
σοβιετικούς που θα απολάμβανε ίσα δικαιώματα με άλλους, γι’ αυτό και διώχθηκαν
και πολλές φορές, την περίοδο 1937-1949. Η αποκατάσταση των διωχθέντων άρχισε
μετά το θάνατο του Στάλιν και ιδίως μετά το 20ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ,
το 1956. Σήμερα εμείς άραγε θα πρέπει να
θυμόμαστε το γεγονός αυτό, θα πρέπει τα ελληνικά κόμματα να έχουν θέσεις για τα
παραπάνω γεγονότα εθνοκαθάρσεων στην ΕΣΣΔ ή θα πρέπει να το ξεχάσουμε; Θα πρέπει η αναζήτηση της αλήθειας να
σταματά;
2.
Διώξεις υπέστησαν όλοι οι Έλληνες. Δεν υπήρχαν εξαιρέσεις. Και οι
έλληνες κομμουνιστές διώχθηκαν την εποχή εκείνη στην ΕΣΣΔ, αφού και αυτοί που ήσαν μόνιμα εγκατασταθέντες στις
παραπάνω περιοχές ήταν «ύποπτα στοιχεία». Μάλιστα έλληνες κομμουνιστές εκτελέστηκαν για
θέματα που αφορούσαν στην ελληνική εθνική ταυτότητα προγενέστερα στην ίδια τη
χώρα, το 1938, όπως η γνωστή περίπτωση του ποιητή Γιώργη Κωστοπράβ και πολλών
άλλων. Είναι ενδεικτικό πως ενώ οι Έλληνες της ΕΣΣΔ χαρακτηρίζονται «ύποπτα
στοιχεία», όπως και άλλοι λαοί και έθνη της σοβιετικής αυτοκρατορίας, η χώρα θα
υποδεχθεί την ίδια εποχή, το 1949, τους έλληνες πολιτικούς πρόσφυγες, τους
ηττημένους του ελληνικού εμφυλίου.
Υπάρχουν μαρτυρίες πολιτικών προσφύγων πως οι έλληνες της Μαύρης Θάλασσας
μετακινούνταν σε κλειστά εμπορικά βαγόνια και κάποιοι περιγράφουν την εξής
σκηνή: σε κάποια αποβάθρα σιδηροδρομικού σταθμού Έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες
περιμένουν να επιβιβαστούν στο τρένο για την Τασκένδη και στο ίδιο τρένο, στα
εμπορικά του βαγόνια να ταξιδεύουν κλειδαμπαρωμένοι έλληνες από τη Μαύρη
Θάλασσα. Αυτό το «διπλό ταξίδι των Ελλήνων» αλλά με τον ίδιο προορισμό, θυμίζει
κάπως την ιστορία της Ελλάδας στον
εικοστό αιώνα. Οι Έλληνες της ΕΣΣΔ δεν
έχουν ακόμα και σήμερα δικαιωθεί από το ρωσικό κράτος για τις εθνοκαθάρσεις,
αυτό το λέω, γιατί η ελληνική διασπορά, έθετε ως πρόσφατα αυτό το
ζήτημα. Ο αγώνας των ελλήνων
κομμουνιστών στην Ελλάδα αλλά και αλλού δεν πρέπει να ταυτίζεται με την ηγεσία
της ΕΣΣΔ, κατά τη γνώμη μου, γιατί η ηγεσία της χώρας αυτής δεν ασκούσε
πολιτική με γνώμονα την ιδεολογία αλλά και την βίαιη εφαρμογή της ιδεολογίας η
οποία αφορούσε οικονομικά, πολιτικά, ταξικά συμφέροντα που δεν συνέπιπταν με
τους αγώνες των ελλήνων κομμουνιστών, πολλές φορές μάλιστα ήταν και ενάντιοί
τους.
3.
Η εντολή του Στάλιν να εγκατασταθούν οι Έλληνες στο Καζαχστάν
«αιωνίως». Αλήθεια πώς μπορεί να ονομασθεί ο τρόπος
σκέψης των ηγετών εκείνων όταν πιστεύουν
πως μπορούν να ρυθμίζουν την τύχη των ανθρώπων «αιωνίως»; Θα μπορούσε να ονομασθεί και θεολογικός ο
τρόπος σκέψης, αφού θεωρούσαν τη Σοβιετική Ένωση χώρα στην οποία νόμιζαν πως θα
εξουσιάζουν και θα διοικούν αιωνίως,
αδιάλειπτα, και τους πολίτες της χώρας, υπηκόους ή πιστούς που έπρεπε να
εκτελούν τις εντολές τους. Όμως οι σοβιετικοί ηγέτες και ο Στάλιν ιδιαίτερα,
ήξεραν να χειρίζονται τους ανθρώπους.
Χειρίζονταν τους απλούς ανθρώπους με τις απειλές και τον φόβο. Πολιτική
με τις μάζες γι’ αυτούς είναι η διαχείριση του φόβου, των ελπίδων, των επιθυμιών και του εγωισμού των πολιτών.
Ποιο είναι το κίνητρο για την ελληνική εθνοκάθαρση; Απ’ ότι φαίνεται το κίνητρο
είναι εθνικιστικού χαρακτήρα, στο
οποίο σημαντικό ρόλο παίζει ο διαχωρισμός των εθνών σε καλά και κακά έθνη. Ο
παραπάνω τρόπος σκέψης δεν πιστεύει στην πραγματική φιλία και ενότητα των
εθνών, αν και φορμαλιστικά γι΄ αυτή μάχεται, αλλά επιδιώκει το εγωιστικό
συμφέρον του κράτους και της τάξης που εκπροσωπεί. Ο σοβιετικός στρατός λίγα χρόνια πριν
πράγματι συνέβαλε στην απελευθέρωση της Ευρώπης και συνέβαλε με τα άλλα κράτη
στην απαλλαγή της ηπείρου από το ναζισμό. Αλλά στο εσωτερικό της χώρας
ακολουθούσε μια τελείως διαφορετική πολιτική που οδηγούσε στην καταπίεση των
εθνών και στην ολοκληρωτική στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων.
[1] Москва, Елена Жемкова, Арсений Рогинский Между
сочувствием и равнодушием - реабилитация жертв советских репрессий, σ.9, https://www.memo.ru/media/uploads /2017/
08/22/mezhdu-sochuvstviem-i-ravnodushuem_reabilitacia-zhertv-sovetskikh-repressiy.pdf