Η «Ορέστεια» του Αισχύλου - «Αγαμέμνων», Γιατί έκανε φόνο η Κλυταιμνήστρα;

Μιχάλης Πάτσης 

 

Η Ορέστεια είναι η μόνη τριλογία αρχαίου δράματος που σώζεται ως τις μέρες μας ολόκληρη. Ο κάθε τραγικός ποιητής συμμετείχε στο διαγωνισμό τραγικής ποίησης με τρεις τραγωδίες, αυτό που ονομάσθηκε τριλογία και ένα σατυρικό δράμα. Οι τραγωδίες «Αγαμέμνων», «Χοηφόροι» και «Ευμενίδες» είναι οι τρεις τραγωδίες που  αποτελούν την «Ορέστεια». Είναι γραμμένη από τον πρώτο μεγάλο τραγικό ποιητή, τον Αισχύλο και παραστάθηκε το 458 π.Χ. στα Μεγάλα Διονύσια. Η παράσταση έλαβε χώρα στο θέατρο του Διονύσου, κάτω από την Ακρόπολη.

Θέμα της Ορέστειας 

Η τριλογία αυτή έχει θέμα τη δικαιοσύνη και τον τρόπο απόδοσής της στην ανθρώπινη κοινωνία. Και οι τρεις τραγωδίες αποτελούν έναν προβληματισμό, μια σπουδή για το τι είναι δίκαιο και δικαιοσύνη, ποιος μπορεί να τιμωρήσει και ποιος όχι, αποτελούν μια ιστορία των θεσμών της δικαιοσύνης. Επίσης σε αυτή τίθενται  μεγάλα  ερωτήματα, όπως η τιμωρία είναι επιβεβλημένη από την παρούσα κατάσταση ή συνδέεται με την ύβρη και το παρελθόν, η αυτοδικία έχει χώρο ύπαρξης στην κοινωνία και αυτή αιτιολογείται από κάποιες αρχές ή η δικαιοσύνη πρέπει να αποδίδεται με δημοκρατικό τρόπο. Ακόμα παρουσιάζει τα αγαθά της δίκαιης, δηλαδή της κοινωνίας που στηρίζεται σε θεσμούς δικαιοσύνης:  η  δίκαια πολιτεία  συνδέεται με την ήπια ζωή, την πρόοδο και την εξομάλυνση των σχέσεων ανάμεσα στους ανθρώπους και όχι την εκδίκηση και τη σκληρότητα. Όλα αυτά είναι σπουδαιότατα θέματα της τριλογίας, η οποία διερευνά επίσης των άνθρωπο και την ύπαρξή του. 

Η ιστορία, η υπόθεση της τριλογίας διαδραματίζεται στο παλάτι των Ατρειδών στις Μυκήνες – Άργος. Η τραγωδία «Ευμενίδες», διαδραματίζεται επίσης στους Δελφούς  αλλά και στην Αθήνα. Ο χρόνος του έργου αρχίζει με την άφιξη του Αγαμέμνονα από από την Τροία ως νικητής και τελειώνει τουλάχιστον δέκα χρόνια μετά από αυτό το γεγονός.

Αγαμέμνων

Στην πρώτη τραγωδία «Αγαμέμνων» που είναι και η μεγαλύτερη τραγωδία σε ποσότητα στίχων της τριλογίας, βρισκόμαστε στο δέκατο χρόνο του τρωικού πολέμου και μαθαίνουμε πως η πόλη της Τροίας πάρθηκε και οι Αχαιοί νίκησαν. Με τα σήματα της φωτιάς, των φρυκτωριών, για τις οποίες υπεύθυνος είναι ο Ήφαιστος η Κλυταιμνήστρα έμαθε για τη νίκη των Αχαιών. «Δική τους έχουν την Τροία οι Αχαιοί» θα πει. Σε λίγο θα φτάσουν οι νικητές στις πόλεις τους και ο Αγαμέμνονας με άρμα θα φτάσει στο Άργος. Την αναγγελία θα κάνει ο κήρυκας που στο σύντομο διάλογο που κάνει με το Χορό νιώθουμε την απογοήτευση των γερόντων για την κατάσταση στο Άργος. Ο Μενέλαος χάθηκε κατά την επιστροφή, το καράβι του εξαιτίας μιας κακοκαιρίας στην οποία θα χαθούν πολλοί Έλληνες θα αποκοπεί από τα άλλα καράβια και θα φτάσει στην πόλη του μονάχος (είναι το απόσπασμα που έχει βάλει ο Σεφέρης στο ποίημα Με τον τρόπο του Γ.Σ. ).

Ο Χορός, οι γέροντες του Άργους, υποδέχονται τον βασιλιά δηλώνοντας την αφοσίωσή τους σε αυτόν, προειδοποιώντας τον πως δεν χαίρονται όλοι οι άνθρωποι εκεί με την λαμπρή πορεία κάποιων, τονίζοντας πως μόνο ο σοφός μπορεί να διακρίνει την αγάπη από τη ζήλια. Ο Χορός μιλώντας με τον Αγαμέμνονα είναι ειλικρινής και τολμηρός, του ομολογεί πως δεν περίμεναν να είναι τόσο σοφός, γιατί το αρχικό του εγχείρημα δεν το πίστεψε, δεν πίστευαν πως θα συγκέντρωνε ένα τόσο μεγάλο στρατό για να καταλάβει την Τροία. Και να που τα κατάφερε! Δηλώνουν την πίστη τους σε αυτόν.

Ο Αγαμέμνονας θα βρει το παράλληλο του στοιχείο στον Χορό, απαντάει και υποστηρίζει πως η αγάπη της πόλης του, του Άργους, και οι θεοί της πόλης στάθηκαν η αιτία να γυρίσει στην πατρίδα του, αλλά και να καταλάβει το Ίλιον. Όμως θα τονίσει πως οι θεοί του έδωσαν τη νίκη, τους οποίους και ευγνωμονεί, γιατί δεν ήθελαν να ευνοήσουν τους άρπαγες, που άρπαξαν μια γυναίκα, την Ελένη, αλλά και άλλα πολύτιμα πράγματα. Θα συμφωνήσει με το Χορό, λίγοι άνθρωποι μπορούν να χαρούν με τη χαρά του άλλου, πολλοί κρατούν στη σκέψη ζήλια. Δεν καταλαβαίνει τον κίνδυνο όμως, δεν καταλαβαίνει πως η αφοσίωση μοιάζει με ζήλια, αφού αυτήν την δόλια οδό θα ακολουθήσει η Κλυταιμνήστρα. Είναι αλαζόνας και υπερφίαλος. Η Κλυταιμνήστρα στην πρώτη της ομιλία γεμάτη αμφισημίες που προλέγουν για τη μελλοντική της στάση θα υπογραμμίσει την αγάπη της για τον Αγαμέμνονα:

«Γέροντες σεβαστοί, μες στο Άργος πρώτοι απ᾽ όλους,
δε θα ντραπώ να πω σε σας την τόση αγάπη
που αιστάνομαι του αντρός μου· γιατ᾽ ο χρόνος σβήνει
τη συστολή απ᾽ τον άνθρωπο· » (στ.855-858)¹

Ο λόγος της είναι αμφίσημος. Θα δηλώσει πως σε φήμες που έχουν φτάσει σε αυτή κατά το παρελθόν ο άντρας της είχε πεθάνει πολλές φορές και πολλές φορές φαίνεται να είχε νικήσει. Όλα ψέματα. Και όλα τούτα στο παρελθόν την είχαν πολύ ανησυχήσει. Μια γυναίκα έρμη και μόνη. Όμως του είναι πιστή. Του δηλώνει μάλιστα ως απόδειξη πως ο γιος τους, ο διάδοχος του θρόνου, ο Ορέστης απομακρύνθηκε από το Άργος από την ίδια για να τον προστατέψει. Όσο αυτός ήταν μικρός, θα μπορούσα να ξεσπούσαν ταραχές στην πόλη αν γινόταν γνωστό πως ο ίδιος πέθαινε στην Τροία ή αν η Γερουσία έριχνε το Άργος σε αναρχία. Βρίσκεται στη Φωκίδα σε ασφαλή χέρια στον φίλο τους Στρόφιο, ο οποίος τον μεγαλώνει.  (Ο Σοφοκλής στην τραγωδία Ηλέκτρα αναφέρει πως τον Ορέστη παρέδωσε στον Στρόφιο η Ηλέκτρα μετά την δολοφονία του Αγαμέμνονα από τη μάνα της από φόβο μήπως σκοτώσει και τον ίδιον) Η ίδια καλοδέχεται τον άντρα της και τον προσφωνεί με τα εξής λόγια τα οποία προλέγουν την μετέπειτα στάση της.

«σκύλο της στάνης,
άγκυρα σωτηρίας του πλοίου, και ψηλής στέγης
στύλο στερεό, μονάκριβο παιδί πατέρα,
στεριά που βλέπει ανέλπιστα ο θαλασσομάχος,
μέρα λαμπρότατη ύστερ᾽ από κακοσύνη,      900
τρεχάμενο νερό στο δρομομαχισμένο;
Χαρά στον, που ό,τι αφεύγατο κακό ξεφύγει! » (στ. 896-902).

Καλεί τις δούλες να στρώσουν κόκκινο χαλί για να περάσει ο βασιλιάς. 

Ο Αγαμέμνονας θα διαμαρτυρηθεί, γιατί τα κόκκινα χαλιά είναι για τους θεούς! Λες και καταλαβαίνει το δόλο που εξυφαίνεται. Αλλά δεν πάει το μυαλό του! Γι' αυτό υποχωρήσει, δεν θα νιώσει την πονηριά της γυναικός που του αποσπά την προσοχή από τον κίνδυνο. Θα περάσει έτσι στο ανάκτορο. 

Μαζί του φέρνει την Κασσάνδρα. Παλλακίδα του. Μια μάντισσα από την Τροία. Έχουν κάνει και παιδιά μαζί, για τα οποία δεν γίνεται λόγος. Αυτή τον κλαίει κιόλας πριν τον σκοτώσει η άλλη. Θα αναγγείλει το τρόπο που η Κλυταιμνήστρα θα τον σκοτώσει. Βλέπει πως ο οίκος των Ατρειδών βαρύνεται με εγκλήματα και ύβρεις. Ο Αγαμέμνονας θα είναι ο επόμενος που θα φονευθεί. 

Η Κασσάνδρα βλέπει και το δικό της χαμό! Ζητάει τη βοήθεια του Απόλλωνα, αλλά μάταια. Θα μπει στο παλάτι για να αντικρίσει το θάνατο. 

Η ίδια η Κλυταιμνήστρα μετά την πράξη της θα βγει στην αγορά να μιλήσει με τον Χορό και θα δηλώσει πως αν είπε λόγια αγάπης για εκείνον λίγο πριν, τώρα θα πει τα αντίθετα! Ο Αγαμέμνονας ήταν εχθρός της και προετοίμαζε τον όλεθρο του με μεγάλη προσοχή! Παραφύλαξε μετά το λουτρό, και τον τύλιξε με κάτι που έμοιαζε με δίχτυ, τον χτύπησε στην αρχή δύο φορές και ύστερα του έδωσε και τρίτο χτύπημα που θα τον κατέβαζε στον κάτω κόσμο.

Πώς ένιωσε που τον σκότωσε; Μεγάλη χαρά όταν εκείνος ψυχορραγούσε! Λέει η ίδια χαρακτηριστικά για τη δολοφονία του:

«Έτσι ξερνάει πεσμένος κάτω τη ψυχή του
και το αίμα του, σαν ψιλή σφήνα ξεπετώντας,
με μαύρες στάλες φονικής δροσιάς με ραίνει   1390
κι εύφρανε τη ψυχή μου όχι πιο λίγο απ᾽ ό τι
του θεού η βροχούλα τα σπαρτά στο πλούμισμά τους. » (στ. 1388-1392)

Η ψυχή της χάρηκε από το θάνατό του, την παρομοιάζει με τη γη που δέχεται τη βροχή και ευφραίνεται. Καλεί το χορό να χαρεί και αυτός μαζί της! 

Η Κλυταιμνήστρα έκανε μόνη της το φόνο ενσυνείδητα, αυτό είναι το νέο στοιχείο του Αισχύλου στο μύθο. Ο Όμηρος ήθελε ο Αίγισθος να κάνει αυτή την πράξη. Θα μάθουμε στο τέλος πως αυτός τη σχεδίασε, αλλά εκείνη την υλοποίησε.

Όμως θα πρέπει να αναζητήσουμε τους λόγους για τους οποίους η Κλυταιμνήστρα σκότωσε και ακόμα γιατί χάρηκε με το φόνο. 

Γιατί η Κλυταιμνήστρα σκότωσε και γιατί χαίρεται για το φόνο της;

Γιατί η εκδίκηση που πήρε την χαροποίησε; 

Μήπως επειδή ή ψυχή της ήταν άρρωστη και ήθελε να κάνει μια ανόσια πράξη για να νιώσει καλά; Μήπως γιατί λειτουργώντας σαν τύραννος δεν ήθελε να χάσει την εξουσία της στην πόλη; Μήπως επειδή την «χειρίστηκε», την καθοδήγησε ο Αίγισθος από τον οποίον ήταν εξαρτημένη σαν γυναίκα και αυτός την όπλισε και την οδήγησε στο φόνο; Ή μήπως έδρασε οδηγημένη τυφλά, χάνοντας το λογικό της η ίδια από τη Δίκη και τις Ερινύες για να εκδικηθεί το χαμό της κόρης της Ιφιγένειας; Ή ακόμα ακόμα μήπως το φόνο δεν τον έκανε η ίδια αλλά ο Αλάστορας, μια θεότητα της εκδίκησης που οδηγείται από το Δία, όπως λέει και η ίδια, για να εκδικηθεί τον Ατρέα και τα Θυέστεια δείπνα του και έτσι η ίδια εναρμονίστηκε με τη θεϊκή βούληση; Η Κλυταιμνήστρα θεωρεί πως έπραξε το σωστό και το δίκαιο και για το λόγο αυτό δεν νιώθει τύψεις. 

Πάντως η ίδια στο τέλος της συζήτησης που θα κάνει με το Χορό δηλώνει πως θα κλείσει συμφωνία με τους Πλεισθενίδες να πάψει ο μεταξύ τους σπαραγμός. Πλεισθενίδες είναι οι Ατρείδες. Η ίδια νιώθει πως ανήκει πια στη γενιά του Θυέστη με τον καινούριο της σύζυγο τον Αίγισθο. Θέλει έτσι να πει πως ο φόνος του Αγαμέμνονα έφερε την ισορροπία στην αιματηρή σχέση των οικογενειών. 

Πιο σωστά την αλήθεια, ούτε να ᾽ταν χρησμός
θα πετύχαινες· κι έτσι θενά ᾽θελα εγώ
με το Δαίμονα τέλος των Πλεισθενιδών
συμφωνία να κλείσω: να στρέξω σ᾽ αυτά   1570
που γενήκαν ως τώρα, όσο να ᾽ναι βαριά,
μ᾽ απ᾽ εδώ πια και μπρος μια για πάντα να βγει
απ᾽ τα σπίτια μας κι άλλη να πάει γενιά
μ᾽ αλληλοσκοτωμούς ν᾽ αφανίζει.
κι απ᾽ τα τόσ᾽ αγαθά θενα μ᾽ έφταν᾽ εμέ    1575
και το πιο μικρό μέρος, αν μέσ᾽ απ᾽ εδώ
τη μανία να σφάζει δικός το δικό
θα μπορούσα να βγάλω. (στ. 1567-1578)

Παλιά ο Ατρέας είχε σκοτώσει τα παιδιά του Θυέστη, σήμερα η Κλυταιμνήστρα γυναίκα του Αίγισθου, γιου του Θυέστη, εκδικείται. Η ύβρη που είχε κάνει ο Ατρέας έφερε την τιμωρία της οικογένειας του, την τίση δηλαδή, στη γειά του Αγαμέμνονα, μετά από μια γενιά και με αυτό τον τρόπο αποκαταστάθηκε η νέμεση, η δικαιοσύνη. Οι αρχαίοι πίστευαν πως η ύβρη, ας πούμε το κακό που κάνει κάποιος, αν δεν τιμωρηθεί περνάει στους απογόνους του, μέχρι να βρει τιμωρία.

Η ψυχολογία της Κλυταιμνήστρας 

Η ψυχολογία της γυναίκας αυτής θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως εξής: είναι ψύχραιμη, έχει «αυτοπεποίθηση» πως θα κάνει φόνο και αυτός θα γίνει αποδεκτός από τους άλλους, νιώθει μεγάλη χαρά με το ψυχορράγημα του Αγαμέμνονα, δεν μετανιώνει για την πράξη της, θεωρεί πως κάποτε θα αποδεχτούν την πράξη της, γίνεται σκληρή απέναντι στο Χορό και στους πολίτες που την ελέγχουν για την πράξη της. Θα σκοτώσει τον Αγαμέμνονα γιατί τον θεωρεί εχθρό της. Η λέξη εχθρός παίζει σημαντικό ρόλο στην Τριλογία.  

Η Κλυταιμνήστρα είναι ο άνθρωπος που δεν νιώθει καμία ενοχή από το κακό που προξένησε. Αφού σκότωσε αυτόν που έχει προγραμματίσει νιώθει μεγάλη χαρά! Νιώθει χαρά με την ολοκλήρωση της εκδικητικής της πράξης. Η συγκεκριμένη γυναίκα είναι βασίλισσα και έχει την αλαζονική σκέψη πως αυτό που θα κάνει θα αρέσει στους άλλους. Αλλά το σημαντικό εδώ είναι πως η χαρά της από το φόνο που διαπράττει, δεν κρύβεται. Κερνάει το Χορό, καυχιέται που σκότωσε τον άντρα της!  Δεν μπορεί η ίδια να συγκρατηθεί! Προτείνει σε όλους να χαρούν. Εξωτερικεύει αυτή την ανοίκεια πράξη που στην ψυχή της προβάλλει ως δίκαια. Δεν είναι σίγουρο όμως πως αυτή προβάλει ως καλή πράξη. Η πράξη της είχε προγραμματιστεί καλά από την ίδια όλα τα προηγούμενα χρόνια, ιδιαίτερα με την καθημερινή σχεδόν υπόμνηση και σκέψη της γύρω από αυτό το θέμα, γιατί είναι ψύχραιμη και δεν υποχωρεί στην επιτέλεση του εγκλήματος. 

Τα κίνητρα της Κλυταιμνήστρας 

Η πράξη της στηρίζεται στο μίσος που νιώθει για τον άντρα της, όμως ταυτόχρονα επιβάλλεται και ως δίκαια πράξη, αποκαθιστά κάποια αδικία που της έγινε κυρίως με την αρπαγή της Ιφιγένειας. Η πράξη της παράλληλα στηρίζεται σε δική της επιλογή και όχι σε επιλογή των θεών. Μπορεί στο τέλος να δέχεται πως ο Αλάστορας σκότωσε όχι η ίδια, αλλά αυτό καταλαβαίνουμε πως αποτελεί την αιτιολόγηση του φόνου, όχι την κινητήρια δύναμη. 

Ο φόνος που διαπράττει η Κλυταιμνήστρας μας αποδεικνύει πως στην πολιτική κοινωνία ο καθένας έχει την ευθύνη των πράξεών του. Δεν ευθύνεται πια ο θεός για τη δική σου ενέργεια πολίτη, αυτό λέει ο Αισχύλος, όταν ο Όμηρος έλεγε το ίδιο αλλά με τρόπο μυθολογικό, αφού οι θεοί εμπλέκονταν στη ζωή των ανθρώπων και έδιναν λύσεις. 

Στο τέλος της Αισχύλειας, στις Ευμενίδες σταματά και η δικαιοπραξία των Θεών στα ανθρώπινα.  Οι άνθρωποι θα πρέπει να στηριχθούν σε δικούς τους θεσμούς και να βγάλουν από τον οπτικό ορίζοντα τη θεότητα στην απονομή της δικαιοσύνης. Και όταν μία θεότητα δεν απονέμει δικαιοσύνη πια στον κόσμο, ποιος άραγε θα είναι ο ρόλος της; Ο άνθρωπος θα πρέπει να μάθει να ζήσει χωρίς τη θεότητα. Αυτό ίσως να είναι και μια διάσταση του αθηναϊκού χρυσού αιώνα.  

Για την Κλυταιμνήστρα εν μέρει ισχύσει αυτό που θα συμβεί και με την πράξη του Ορέστη. Και στους δύο ήρωες μέσα τους ο φόνος αιτιολογείται με την τιμωρία κάποιας αδικίας (θυσία Ιφιγένειας (Κλυταιμνήστρα), φόνος πατέρα (Ορέστη)), με τη διαφορά πως η Κλυταιμνήστρα λειτουργεί μόνη της αυτόβουλα, ενώ ο Ορέστης ενεργεί ύστερα από υπόδειξη του θεού (Απόλλωνα). Μια σημαντική διαφορά επίσης είναι πως ενώ ο Ορέστης με το φόνο που διαπράττει νιώθει τύψεις, καταλαβαίνει πού θα τον οδηγήσει η πράξη του, η Κλυταιμνήστρα νιώθει χαρά, αγαλλίαση, ευφροσύνη, θέλει να μοιραστεί με όλους αυτό που έκανε λες και ήταν κάτι καλό, και καθόλου μα καθόλου δεν νιώθει τύψεις.

Άραγε η Κλυταιμνήστρα απελευθερώνεται από το «δίκαιο» της πράξης της; Κατά τη γνώμη μου η πράξη της που επιτελείται με υπολογισμό, δόλο, ψυχραιμία, και αποφασιστικότητα, στηρίζεται στην επιδίωξη να βγάλει τον Αγαμέμνονα από τη μέση. Σκοπό έχει να τον αφανίσει. Επιδιώκει όχι μόνο να τον εκδικηθεί, αλλά να εξουσιάζει αυτή αντί εκείνου. Η εξουσία είναι ο σκοπός της! Η ίδια αποτελεί φορέα εξουσίας ο οποίος πρέπει να υλοποιηθεί και εμπόδιο σε αυτή την υλοποίηση εμπόδιο αποτελεί ο Αγαμέμνονας. Λειτουργεί με ψυχραιμία, με ψυχρό αίμα.  Ο Αισχύλος μας παρουσιάζει τρόπους αλλαγής ή εναλλαγής της εξουσίας.

Επομένως αντιμετωπίζει στο νεκρό Αγαμέμνονα με τον χειρότερο τρόπο. Όπως ίσως ο Ατρέας αντιμετώπισε τα νεκρά παιδιά του Θυέστη. 

Η εκφορά του νεκρού Αγαμέμνονα,   γίνεται χωρίς τιμές, χωρίς μοιρολόγια και αφού έχει κακοποιηθεί το σώμα, έχει κατακρεουργηθεί σε μέρη. (Ο Αισχύλος σωστά προβλέπει ταφή και όχι καύση του νεκρού). Άραγε η περιφρόνηση του νεκρού είναι στοιχείο εκδίκησης;

Στις «Χοηφόρες» θα στείλει την Ηλέκτρα να κάνει χοές, σπονδές, στον τάφο του Αγαμέμνονα γιατί είδε όνειρο κακό και φοβήθηκε την εκδίκηση του νεκρού. Ο φόβος για τη ζωή της θα παίξει ρόλο εδώ  και όχι ο σεβασμός στο νεκρό, γι' αυτό θα κάνει τις σπονδές. 

Στην αρχή της ομιλίας της είναι πολύ περήφανη και καυχιέται για την πράξη της, καλεί το λαό να χαρεί που είναι νεκρός εκείνος. Ο Χορός την αποκαλεί αχρεία να παινεύεται που σκότωσε τον άντρα της και εκείνη ανταπαντά πως αυτός είναι ο δικός τους Αγαμέμνονας που αυτή δίκαια τον σκότωσε (στ. 1405-6). 

Ο διάλογος με τον Χορό έχει ενδιαφέρον. Της λέει ο χορός «τι κακό βοτάνι γεύτηκες και σκότωσες, δίκασες μόνη σου και τώρα θα μείνεις χωρίς πατρίδα, θα είσαι βδέλυγμα της χώρας», δηλαδή γιατί διέπραξες αυτοδικία. Η Αργίτισσα βασίλισσα κατηγορεί το Χορό, γιατί δεν βρίσκει καμία αδικία στον Αγαμέμνονα, και του λέει πως θα έπρεπε να τον είχε διώξει μακριά πιο πριν και την ίδια να είχε δικαιώσει! 

Ο Χορός την αντιμετωπίζει ως παράφρονα, ψήλωσε ο νους σου της λέει από το φόνο. Εδώ συναντάμε το ίδιο σχήμα που θα συναντήσουμε και στην Φόνισσα του Παπαδιαμάντη, ιδίως την έκφραση «ψήλωσε ο νους σου»  κάτι που μας κάνει να συσχετίσουμε την Φόνισσα και με τούτο το έργο και την Φραγκογιαννού με τη Κλυταιμνήστρα. Η Φραγκογιαννού τρελάθηκε όμως λόγω των κοινωνικών συνθηκών, της καταπίεσής της σαν γυναίκα, τον εμπαιγμό που είχε νιώσει, την σκληρή κοινωνική ζωή. Για την Κλυταιμνήστρα άραγε τι ισχύει;

Ο φόνος του Αγαμέμνονα είναι θυσία  

Αυτό που κάνει ιδιαίτερα ειδεχθή την πράξη της Κλυταιμνήστρας είναι πως αντιστρέφει την πραγματική φορά των πραγμάτων. Δεν της ζήτησαν οι θεοί να κάνει φόνο, δεν πήρε κάποια σημάδια, αλλά η ίδια υποστηρίζει το αντίθετο. Υπερηφανεύεται πως το φόνο τον πρόσφερε θυσία στις θέες (!). Δεν καταλαβαίνει πως και η ίδια διαπράττει ύβρη και σε λίγο θα τιμωρηθεί. Ο κάθε ήρωας που διάπραττε ύβρη είναι αστόχαστος, αλαζονικός και ατρόμητος στις δύσκολες:

«Έτσι ναι, μα της κόρης μου την τέλεια Δίκη
και μά την Άτη και την Ερινύα, που τούτον
έσφαξα εγώ και τους τον πρόσφερα θυσία, » στ. 1434-1436)

Δηλαδή υποστηρίζει πως τον σκότωσε με την σύμφωνη γνώμη της Δίκης και των Ερινυών, τον πρόσφερε θυσία ως εκδίκηση, ως τιμωρία, για την κόρη της που εκείνος έκανε θυσία. 

Ο Χορός, εκπρόσωπος των πολιτικών αλλά και εκφραστής του ορθού λόγου,  θα ήθελε να είχε πεθάνει και να μην έβλεπε αυτό που είδε. Κατηγορεί την Ελένη για το κακό. Επίσης κατηγορεί το δαίμονα που κατατρέχει το σπίτι των Ατρειδών για την ύβρη που έχουν κάνει. Η Κλυταιμνήστρα συμφωνεί και λέει πως για το φόνο φταίει το δίκιο που παίρνει τη μορφή ενός δαίμονα. Αυτός ο δαίμονας όπως λέει πιο κάτω είναι ο Αλάστορας, μια θεότητα σαν τις Ερινύες, η οποία φέρνει τη Δίκη:

«Πως δικιά μου είναι η πράξη επιμένεις να λες;
όμως βγάλ᾽ το απ᾽ το νου σου· πως είμαι μην πεις
του Αγαμέμνονα τάχα η γυναίκα·
τη μορφή της γυναίκας αυτού του νεκρού    1500
ο δριμύς ο Αλάστορας πήρε ο παλιός
του απανθρώπου δείπνου του Ατρέα
και θυσία άντρα τέλειο πρόσφερε αυτόν,
τα σφαγμένα του βρέφη εκδικώντας. » (στ. 1497-1506).

Η Κλυταιμνήστρα βγάζει την όποια ευθύνη από πάνω της. Δεν ευθύνεται η ίδια καθόλου, αλλά στο φονικό οδήγησε ο δαίμονας ο οποίος εκδικήθηκε για την ύβρη των Ατρειδών, για το «παιδοφάγωμα». Ο Χορός την ελέγχει και πάλι λέγοντάς της κάποιος έδωσε το χέρι στον Αλάστορα να κάνει το φόνο. Στο τέλος η Κλυταιμνήστρα υπαναχωρώντας λέει στο Χορό πως του Αγαμέμνονα του άξιζε αυτή η μοίρα αφού έφερε τα δεινά της Ιφιγένειας σε αυτό το σπίτι μέσα.

Ο Αίγισθος 

Ο Αίγισθος εμφανίζεται στην Έξοδο και επιβεβαιώνει πως η Δίκη και οι Ερινύες έκαναν τον φόνο, εκδικήθηκαν την γενιά του Ατρέα γιατί εκείνος είχε αποπέμψει τον πατέρα του Θυέστη, δεν μοιραστήκαμε το θρόνο μαζί του και αφού σκότωσε τους αδερφούς του τους προσέφερε σε γεύμα στον πατέρα. Μεγάλη ατιμία! Ο ίδιος, ο δέκατος τρίτος γιος του Θυέστη, γλίτωσε αλλά εξορίστηκε από τον Αγαμέμνονα. Να που τώρα ήρθε η ώρα και παίρνει εκδίκηση. Ο Χορός του συνιστά να ντρέπεται για το φόνο, εκείνος ανταπαντά με αλαζονεία και μίσος στους γέροντες. Ο Χορός του προλέγει την εκδίκηση που θα βρει από τον Ορέστη. 

Ο Αίγισθος μιλά υποτιμητικά για τους πολίτες, αυτοί κάθονται στα αμπάρια του πλοίου, ενώ εκείνος είναι κυβερνήτης του, εκείνοι του ανταπαντούν πως είναι δειλός, δεν πήγε να πολεμήσει στην Τροία, βγάζουν τα σπαθιά τους ανταλλάζουν χτυπήματα, επεμβαίνει η Κλυταιμνήστρα και ο Χορός στιγματίζει τη δειλία και την αβουλία του λέγοντας του πως αυτό που έχει ο ίδιος χάρισμα είναι να κορδακίζεται σαν πετεινός μπροστά στην πουλακίδα του!

Έτσι με μια νότα γέλιου τελειώνει η σκληρή αυτή τραγωδία.

Η πολιτική εξουσία και η θρησκεία

Ο Αισχύλος στο έργο του κρίνει τα θέματά του με βάση τη λογική. Ο λόγος είναι  ο «μεγάλος αρχηγός» της Ορέστειας. Όχι το συναίσθημα. Η Κλυταιμνήστρα δεν παρουσιάζεται παράφρων αλλά απεναντίας πολύ καλή υπολογίστρια της δύναμης, της εξουσίας, της πολιτικής στιγμής. Αν η Κλυταιμνήστρα φωνάζει για τη θυσία της Ιφιγένειας σημαίνει πως δεν διαπνέεται πια από τα θρησκευτικά χαρακτηριστικά που απαιτούσε η προηγούμενη εποχή, για να δέχεται αδιαμαρτύρητα τις αποφάσεις των μάντεων και του θρησκευτικού ιερατείου. Προβάλει το αίτημα για την αναγνώριση της πρωταρχικότατης της οικογένειας και της πολιτικής εξουσίας έναντι της θρησκευτικής δοξασίας. Ο λόγος, η σκέψη, η λογική σκέψη είναι αυτές που επικρατούν έναντι της θρησκευτικής σκέψης της προηγούμενης εποχής. Ακόμα και η αυτοδικία δεν είναι αποδεκτή, όσο παλιότερα. Γιατί το θέμα που τίθεται σε όλη την τριλογία είναι η απόδοση της δικαιοσύνης και η επιβολή τιμωρίας να προσδιοριστεί και να υλοποιηθεί μέσω συγκεκριμένων οργάνων της πολιτείας πια και όχι από τον άνθρωπο που έπαθε ο ίδιος κάτι.

Πίνακας με παραπτώματα Αγαμέμνονα – Κλυταιμνήστρας και της γενιάς τους που αναφέρονται ή που δεν αναφέρονται στο έργο ως σημαντικά

Αγαμέμνονα	Κλυταιμνήστρας	Παραπτώματα Αγαμέμνονα που δεν αναφέρονται στο έργο	Παραπτώματα Κλυταιμνήστρας που δεν αναφέρονται στο έργο
Θυσία Ιφιγένειας	Φόνος Αγαμέμνονα	Παιδιά που έκανε με παλλακίδες στην Τροία (Χρύσης)	Παιδιά που έκανε με Αίγισθο (Αλήτης, Ηριγόνη, Ελένη)
Σχέση του με Κασσάνδρα, υπάρχουν στίχοι που δηλώνουν ζήλια, αλλά η Κασσάνδρα δεν είναι η κύρια αιτία.	Ότι συζεί παράνομα με τον Αίγισθο και διοικούν τον οίκο των Ατρειδών.	Τα παιδιά με Κασσάνδρα (Τηλέδαμος, Πέλοπας ο Μυκηναίος)
Εξόρισε τον Θυέστη		Σκότωσε το γιο τής Κλυταιμνήστρας με τον Τάνταλο, τον πρώτο της σύζυγο, όταν την παντρεύτηκε.

Ο πατέρας του Ατρέας είχε προσφέρει το Θυέστεια δείπνα. Δηλαδή είχε σκοτώσει τα δώδεκα παιδιά του αδερφού του Θυέστη και τα είχε προσφέρει στο ίδιον τον πατέρα τους να τα φάει.

Άφησε τη γυναίκα του μόνη της πολλά χρόνια

΄
 

Ο παραπάνω πίνακας είναι καλό να τον έχουμε υπόψη μας έτσι ώστε να βλέπουμε για ποια παραπτώματα γίνεται λόγος κάθε φορά. Η Ηλέκτρα στο έργο του Σοφοκλή κατηγορεί τη μάνα της για τα παιδιά που έκανε με τον Αίγισθο. Στο έργο του Αισχύλου δεν αναφέρεται καθόλου.

Η μεγάλη διαφορά Χορού – Κλυταιμνήστρας βρίσκεται στο σεβασμό της ανθρώπινης ζωής, στο σεβασμό των νόμων. Ο Χορός σέβεται τη ζωή του βασιλιά, η Κλυταιμνήστρα δεν την σέβεται, θέλει να την αφαιρέσει. Τι εκφράζει η ενέργειά της; Εκφράζει ένα είδος αυτοδικίας, το οποίο όμως είναι επηρεασμένο από το θέμα της εξουσίας, το οποίο συνδέεται με τη δικαιοσύνη : την κατάρριψη της αυταρχικής εξουσίας του Αγαμέμνονα, την αλλαγή στον οίκο του Άργους και το πέρασμα στην εξουσία του Αίγισθου, δηλαδή στην εξουσία του οίκου του Θυέστη, την επιβολή μιας ανταπάντησης, τίσης, νέμεσης, στα αδικήματα του Ατρέα. Η δολοφονία του Αγαμέμνονα είναι και πολιτική δολοφονία. Αν ο Αγαμέμνονας είχε κάνει αδίκημα σχετικά με την Ιφιγένεια θα μπορούσε να δικαστεί στην πατρίδα του; Οι θεσμοί υπήρχαν, αλλά δεν είναι σίγουρο αν αυτοί υπήρχαν για τον βασιλιά. Για την Κλυταιμνήστρα υπήρχε η τιμωρία να διωχθεί από την πόλη, να της αφαιρεθεί η πατρίδα ακόμα το μίσος της πόλης.

Ο τρόπος να αποδοθεί πολιτική δικαιοσύνη την εποχή αυτή, ήταν ο αγώνας για την εξουσία, η πολιτική δολοφονία και η πραγματική μάχη, όπως στο τέλος του έργου ο Αισχύλος παρουσιάζει το Χορό να έρχεται στα χέρια με τον Αίγισθο. Όμως η Ορέστεια θα ολοκληρωθεί με τη συζήτηση για τους θεσμούς της πολιτείας και ιδίως για το θεσμό της δικαιοσύνης.

1Η απόδοση όλων των αποσπασμάτων είναι του Ιωάννη Γρυπάρη και έχουν ληφθεί από την ιστοσελίδα του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?page=41&text_id=129