Πηγαίνοντας στην Ασίζη

 Μιχ. Πάτσης 

                                             Ασίζη, το Μοναστήρι του Άγιου Φραγκίσκου 

 Μια μέρα βροχερή ξεκινήσαμε για την Ασίζη, την πολιτειούλα που έγινε γνωστή απ’ τον μεγάλο άγιο από τούτα τα μέρη, τον Φραγκίσκο, εκείνο το νεαρό πλουσιόπαιδο που  αποφάσισε κάποια ώρα να αφιερώσει τη ζωή του στο θεό και στην προσευχή.

Ο δρόμος μακρύς. Έξω έβρεχε. Περνούσαμε από τα διάφορα μέρη και βλέπαμε το ανάγλυφο της Ιταλίας, το ιστορικό και το γεωγραφικό ανάγλυφο της χώρας. Μου αρέσουν τα ήπια τοπία και τα χρωματισμοί που δεν είναι έντονοι. Πολλά χωράφια, πολλές ελιές και λίγοι λόφοι. Πάντα βλέπαμε τον Τίβερη, το μεγάλο ποτάμι της Ρώμης που είναι ακόμα πολύ ζωντανό και δυνατό,  όπου περνάει.    

Η Ασίζη είναι μια μικρή πολιτειούλα και εκείνο που συγκινεί σε αυτή είναι η ιστορία του αγίου της, η οποία είναι δεμένη με το χριστιανισμό στο δυτικό κόσμο, αλλά και με την ιστορία της Ευρώπης από τον Ύστερο Μεσαίωνα και μετά.   

Εμένα μoυ προκαλούσε το ενδιαφέρον που εδώ είχε έρθει έναν αιώνα πριν, το 1924, ο Νίκος Καζαντζάκης με τον ίδιο σκοπό με εμένα, για να δει το ίδιο μοναστήρι που θα έβλεπα και εγώ σε αυτά τα μέρη. Κάθισε στην πολιτειούλα αυτές μερικές μέρες και συναντήθηκε τυχαία με τον βιογράφο του Φραγκίσκου από τη Δανία Γιοχάννες Γιόργκενσεν το βιβλίο του οποίου για τον Ιταλό μοναχό μετέφρασε ο ίδιος στα ελληνικά. Ίσως στην Ελλάδα εμείς μάθαμε τον Άγιο Φραγκίσκο χάση σε αυτό το βιβλίο.  Τα μέρη που πέρασε ο Καζαντζάκης είναι σχεδόν «θεοβάδιστα» για εμένα και πολύ συχνά θα αφήσω κάτι σοβαρό για να πάω στα βήματα του μεγάλου Κρητικού. Έχω γράψει και αλλού πως με συγκινεί να περπατώ σε απρόσμενα  μέρη που έχουν βαδίσει Έλληνες. Αυτός είναι ο δικός μου τοπικισμός στον αιώνα της παγκοσμιοποίησης.

Προχωρώντας μέσα από τα χωράφια, τα λιβάδια και τα βουνά της Ούμπριας περάσαμε την Περούντζια με το κάστρο να δεσπόζει ήσυχο και στιβαρό. 

Κοντά στην πόλη της Ασίζης. Καθώς πηγαίνουμε, φτάνουμε στην εκκλησία Σάντα Μαρία Ντέλι Άντζελι, μια εκκλησία για την Παναγία, σημαντικό κέντρο των Φραγκισκανών. Αυτή η εκκλησία είναι αναγεννησιακή του 1569, αλλά στηρίζεται σε παλιότερα σχέδια. Στο εσωτερικό της υπάρχει η μικρή εκκλησούλα Πορτσιούνκολα, που είναι η περίφημη εκκλησία από την οποία ξεκίνησε τη σύλληψη της ιδέας του και τη διδασκαλία του ο Φραγκίσκος. Μεγάλο κέντρο των Φραγκισκανών.  Η εκκλησία είναι μια λυγερή  ζωγραφιά στον κάμπο με τις ελιές και τους δρυς.

 Η Πορτσιούνκολα   στην εποχή εκείνη φάνταζε απόμακρη από τη Ασίζη, η οποία είναι χτισμένη ψηλά σε ένα λόφο, προσέφερε καταφύγιο και ελπίδα, αναζήτηση και απομόνωση. Ο Φραγκίσκος έχτισε αυτή την εκκλησία που την ήθελε μικρή, φτωχική, λιτή. Εδώ μόνασε στην αρχή.  Ήθελε να απομονωθεί.   Από εδώ ξεκίνησε τη διδασκαλία του. Φτώχεια, Αγάπη, Αγιότητα, Παρθενία, Υπομονή. Αυτές είναι οι αρετές του Φραγκίσκου, αυτές διδάσκει με τη ζωή και το λόγο του, οι αδερφές του ανθρώπου που παρατηρεί ο Καζαντζάκης.

Ο Φραγκίσκος γεννήθηκε στο 1183 και πάθανε στα 1226. Από το 1207 αρχίζει να μεταστρέφεται σε μοναχό. Η ζωή του πολυθρύλητη. Μαζί του εκείνη την εποχή γίνεται μοναχή και η γυναίκα που αγαπούσε η Κλάρα (1194-1253), η οποία φτιάχνει δικό της γυναικείο μοναστήρι στην Ασίζη και ακολουθεί το δόγμα του Φραγκίσκου. 

Ο Φραγκίσκος δίδασκε για την φτώχεια και την αγάπη, σήμερα στην Ασίζη οι εκκλησίες που είναι αφιερωμένες στη μνήμη του είναι πλούσιες και κερδίζουν πολλά κάθε χρόνο. Η πόλη της Ασίζης μικρή, αλλά φαίνεται να στέκεται καλά οικονομικά.

Φτάνοντας ψηλά, στην κορυφή του λόφου, στην Ασίζη, διακρίνεις το μοναστήρι που είναι αφιερωμένο σε εκείνον. Το μοναστήρι Σάκρι Κονβέντο είναι ένα μεγάλο συγκρότημα μοναδικό και εντυπωσιακό από μακριά. Εδώ πολλά λεωφορεία και αυτοκίνητα, πολύς κόσμος έρχεται να προσκυνήσει, έρχεται να δει να προσευχηθεί και να δεηθεί στον μεγάλο Άγιο της χώρας.

Μέσα στο μοναστήρι η Βασιλική του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης. Το μοναστήρι είναι μεγάλο και μέσα του είναι κατασκευασμένες εκκλησίες και άλλα χτίρια βοηθητικά. Από ψηλά έχεις ωραία θέα στην κοιλάδα που ανοίγεται μπροστά σου. Νομίζεις πως οι άνθρωποι που έχτισαν ψηλά τα σπίτια τους, το έκαναν για να έχουν καλή θέα, για να βλέπει το μάτι τους και να χαίρεται. Ο αέρας σε αναζωογονεί και το μάτι φτάνει ως πολύ χαμηλά, ως την θάλασσα.

Η Βασιλική του Αγίου Φραγκίσκου, άρχισε να χτίζεται το 1228 αμέσως μετά την αγιοποίησή του. Όμως δεν ολοκληρώθηκε αμέσως. Πέρασαν αιώνες μέχρι λάβει τη σημερινή της μορφή.  Είναι κατ’ αρχάς ένα περίλαμπρο χτίριο, μια ξεχωριστή βασιλική. Έχει τρία επίπεδα, την Άνω Εκκλησία, την Κάτω και την Κρύπτη. Είναι χτισμένη σε ρυθμό γοτθικό και ρωμανικό.  Οι τρεις εκκλησίες είναι πολύ ξεχωριστές και κυρίως μεγάλες.

Προχωράω στην κάτω εκκλησιά, μια πανύψηλη εκκλησία που λες και χάνεται στον ουρανό νιώθω κρύο, αλλά και δέος απέναντι στο θέαμα.  Τα καθίσματα πολλά και μεγάλα, άνετα. Κάθομαι λίγο και παρακολουθώ τη φασαρία που κάνουν κάποιοι νεαροί μαθητές από ένα ιταλικό σχολείο. Τι να κάνουν; Παιδιά, μπορούν να κάνουν και κάτι άλλο;

Με εντυπωσιάζουν οι αγιογραφίες, οι οποίες αποτελούν τοιχογραφίες μεγάλων ζωγράφων της πρώιμης Αναγέννησης, όπως του Τζιότο και του Τζιοβάνι Τσιμαμπούε, του Πιέτρο Λορεντσέκι και του Σιμόνε Μαρτίνι. Κοιτάζεις τις εκκλησίες και είναι λουσμένες στις αγιογραφίες, πουθενά δεν σταματά το μάτι σε αγάλματα. Κυριαρχεί η ζωγραφική. Θυμίζει βυζαντινή εκκλησία. Όμως το πνεύμα είναι δυτικό, είναι πνεύμα ιταλικής και ευρωπαϊκή ζωγραφικής. Καταλαβαίνεις από εδώ πως θα υπάρξει σε λίγο μεγάλη πρόοδος. Ο Τζιότο ζωγραφίζει το 1280 και ύστερα  τη Βασιλική και  τα χρώματά του καθώς και η καλλιτεχνική του νοοτροπία είναι της κοσμικής ζωγραφικής. Παρατηρώ το «Προσκύνημα των Μάγων». Οι Μάγοι είναι όρθιοι, δεν προσκυνούν αλλά πλησιάζουν το Χριστό, είναι ντυμένοι με ρούχα της εποχής, το γαλάζιο είναι αυτό που κυριαρχεί. Τα ζώα πίσω τους, οι καμήλες, φαίνονται να είναι δυνατές και χορτασμένες. Η θρησκεία στα μάτια των ζωγράφων αυτών αποτελεί μια διάσταση της σύγχρονης πραγματικότητας.  

Σπουδαίοι μου φαίνονται  οι 28 μέτρησα πίνακες του Κύκλου του Αγίου Φραγκίσκου που ζωγράφισε  ο Τζιότο  ανάμεσα στο 1296  με το 1304. Στέκομαι μπροστά στον πίνακα που ονομάζεται «Απαρνήθηκε την περιουσία», ο οποίος δείχνει τον νεαρό Φραγκίσκο να απαρνιέται όλα τα υπάρχοντά του και να τα δίνει στον πατέρα του. Ο πατέρας του Φραγκίσκου, άστός Μπερναντόνε τον πήγε στο δικαστήριο, γιατί εκείνος μοίραζε την περιουσία του στους φτωχούς. Στο δικαστήριο ο Φραγκίσκος έδωσε και τα τελευταία ρούχα του στον πατέρα του και αρνήθηκε την πατρική περιουσία. Εκεί φέρεται να είπε πως εγώ πλέον δεν έχω πατέρα, αλλά πατέρας μου είναι μόνο ο Θεός. Ποτέ δεν ξανάφτιαξε τις σχέσεις του με τον πατέρα του. Στον πίνακα εντύπωση προξενούν τα πρόσωπα. Όλα κοιτάζουν σε διαφορετικά σημεία. Ο Φραγκίσκος κοιτάζει προς τον ουρανό, ενώ ο πατέρας του κοιτάζει τον ίδιο με θυμός ίσως.

Κοιτάζω τον πίνακα «Διδασκαλία στα πουλιά». Ο Φραγκίσκος αγαπούσε τα ζώα και τα προστάτευε, αλλά και τα ζώα λέγεται πως τον συμπαθούσε. Στον πίνακα αυτό που το γαλάζιο και το μαβή χρώμα είναι κυρίαρχα ο Φραγκίσκος μιλάει στα πουλιά. Στον σπουργίτη μιλάει και λέει πως πρέπει τα πουλιά να δοξάζουν το Θεό, γιατί τους έδωσε την ελευθερία να πετούν και να βρίσκονται παντού, τους έδωσε πολλές πηγές τροφής στους αγρούς και στα ποτάμια, γιατί τους έδωσε τρίχωμα για να μην κρυώνουν. Η προσευχή του θυμίζει το Πρωταγόρα του Πλάτωνα, τον λόγο του Προμηθέα που μιλάει για την προσφορά στους ανθρώπους με τον αδερφό του τον Επιμηθέα. Μόνο που οι άνθρωποι δεν είναι πουλιά. Χρειάζονται την παραγωγή, πρέπει να φτιάχνουν οι ίδιοι την αυτάρκειά τους.  Τον κορυδαλλό  ήθελε ο Καζαντζάκης να είναι το πετούμενο που αγαπούσε ιδιαίτερα ο Φραγκίσκος.  Ο κορυδαλλός έχει το χρώμα της γης, καστανός, ο Φραγκίσκος το αγάπησε, όταν δεν έτρωγε τίποτα, αλλά του άρεσε να τρώει χώμα, σύμφωνα με τον Έλληνα συγγραφέα.

Η περίοδος που ο Φραγκίσκος πήρα το ξεχωριστό δρόμο του ήταν το 1209. Τότε αποστράφηκε τον πλούτο και ευλόγησε την φτώχεια και την υπομονή, την αγάπη και τη στέρηση. Ήταν μεγάλος επαναστάτης για τη εποχή του ο Φραγκίσκος και κοινωνικός αναμορφωτής. Έδωσε στα μοναστήρια όραμα να κάνουν  κοινωνικό έργο και οι καλόγεροι να μην ενδιαφέρονται για τον εαυτό τους.  Άλλαξε τα πάντα στη θρησκεία σχεδόν. Το 1210 πήγε στον Πάπα Ιννοκέντιο τον Γ’ να άρει ευλογία και να γίνει δεκτό το τάγμα του, η θεωρία του. Ο Ιννοκέντιος αρνήθηκε να του δώσει άδεια. Του είπε πολύ σκληρός ο κανόνας σου με τη φτώχεια και την αποχή! Όμως σε λίγο τους έδωσε το δικαίωμα και μέχρι σήμερα οι Φραγκισκανοί ζουν και υπάρχουν. Διαθέτουν τα περισσότερα μοναστήρια στον καθολικισμό.

Ο Ιννοκέντιος ήταν εκείνος ο πάπας που ανέχθηκε την Δ΄ Σταυροφορία που κατέστρεψε την Κωνσταντινούπολη το 1204. Η ιστορία τον θέλει νουνεχή επίσκοπο, μάλιστα αφόρισε και όσους κατέλαβαν την Πόλη, αλλά για εμένα ήταν ένας πονηρός Λατίνος ο οποίος προμαχούσε για τα συμφέροντα της εκκλησίας του και της πατρίδας του της Ρώμης.

Στο μυαλό αναγκαστικά έρχεται και η δική μας ιστορία και τη συγκρίνω με την ιστορία των Λατίνων. Εμείς σταθήκαμε άτυχοι, γιατί είχαμε μεγάλους εχθρούς και πολλούς από άλλες θρησκείες,  βάρβαρους ή μουσουλμάνους. Δεν αντέξαμε. Οι Λατίνοι άντεξαν, και ετούτην την εποχή που κοιτάζω τους πίνακες του Τζιότο στην Ασίζη είναι σχεδόν Ιταλοί, μιλάνε μια νέα γλώσσα και έχουν απομακρυνθεί από τα λατινικά που μάλλον δεν τα καταλαβαίνουν.

Κοιτάζω τους πίνακες με τον Ιννοκέντιο. Στον πρώτο ο πάπας εμφανίζεται στον ύπνο και υποστηρίζει τον Φραγκίσκο και στον δεύτερο  ο πάπας αποδέχεται το Τάγμα του Φραγκίσκου. Οι μοναχοί είναι γονατιστοί, ο  Φραγκίσκος μπροστά και παραδίδει στον αρχιερέα τους κανόνες του τάγματος.

Οι νωπογραφίες είναι εξαιρετικές, γιατί είναι τοποθετημένες σε ένα ναό γοτθικού τύπου, πολύ ψηλό και χωρίς την αίσθηση του μέτρου, που έχουν οι βυζαντινοί ναοί. Και γι΄ αυτό εδώ απαιτείται μελέτη, το μάτι πρέπει να παιδευτεί ώρα πάνω στο φρέσκο για να καταλάβει και να κατανοήσει.

Περπάτησα την κάτω εκκλησία. Ήταν τεράστια και για να δεις πραγματικά τους πίνακες θα έπρεπε να αφιερώσεις πολλές ώρες, κάτι που δεν μπορούσα να κάνω.  Είναι μοναδικά τα παρεκκλήσια που υπάρχουν μέσα στο ναό. Είναι εξαιρετικής σχεδίασης. Όλα πολύ ξεχωριστά. Βιαστικά περπάτησα και έφτασα κάτω, στην Κρύπτη. Εδώ υπάρχει ο Τάφος του Αγίου Φραγκίσκου και τάφοι άλλων μοναχών. Ο χώρος μικρός αλλά καλά σχεδιασμένος. Νιώθω το μυστήριο και την αίγλη της εκκλησίας. Με αφήνει όμως ασυγκίνητο το όλο μνημείο. Είναι μάλλον ένα ψυχρό σημείο της εκκλησιάς.

 Βγαίνω έξω να αναπνεύσω στην πόλη. Είναι μια πόλη από τον Μεσαίωνα με τα τυπικά δίπατα και τρίπατα σπίτια, αρχοντικά της εποχής, με την πύλη που οδηγεί στο κέντρο και στην πλατεία της. Φαίνεται ήρεμη, ήσυχη, με πολλά νερά. Οι άνθρωποι αγαπούν το εμπόριο και χαμογελούν στον ξένο που έρχεται ως εδώ. Τα αυτοκίνητα κινούνται νωθρά στην πολιτειούλα και προχωρούν με προσοχή. Δεξιά και αριστερά στα πεζοδρόμια επισκέπτες και ντόπιοι οδηγούνται στον προορισμό τους. Προορισμός μου να δω σύντομα τα σημαντικά της πόλης.  Μόνο απ’ έξω πέρασα από τη εκκλησιά του Άγιου Ρουφήνου και στο Ναό της Αθηνάς της Ασίζης. Ήταν στο κέντρο της πόλης. Βρέχει και έχει λίγο αέρα. Ο Ναός της Αθηνάς είναι ένας ναός που παρέμεινε από την ειδωλολατρική Ρώμη. Σήμερα είναι ναός της Θεοτόκου Αθηνάς. Ίσως την Ασίζη έπρεπε να την δω καλύτερα, αλλά η Ασίζη υπάρχει μόνο για τον Άγιό της.

 Σκέφτομαι οι Ναοί της Ασίζης είναι περίλαμπροι και πολλοί. Δεν είδα την Αγία Κλάρα ούτε το μοναστήρι του Αγίου Δαμιανού στο οποίο πήγαινε ο Φραγκίσκος. Σκέφτομαι πως στην Ελλάδα τα μοναστήρια και οι εκκλησίες είναι επίσης τόσο παλιές όπως και στην Ιταλία, ίσως και παλαιότερες. Η Μονή Δαφνίου είναι του 11^ου αιώνα μ.Χ. αλλά και οι εκκλησίες της Αθήνας, του Ιωάννη Ραγκαβά, της Καπνικαρέας, των Αγίων Αποστόλων και άλλες είναι πολλών αιώνων εκκλησίες. Οι ξένοι εισβολείς σεβάστηκαν την εκκλησία. Σπίτια όμως τόσο παλιά στην Ελλάδα δεν έχουμε, γιατί  ο λαός δεν είχε χρήματα για να κατασκευάσει καλά σπίτια που θα αντέξουν στον χρόνο, έτσι τα σπίτια του ήταν απλά που δεν άντεξαν.

Η Ασίζη ήταν ένα λευκό περιστέρι ανεβασμένο πάνω στην κορυφή ενός δέντρου. Μου άρεσε αλλά διέκρινα πως είναι πραγματικά πολύ δύσκολο να εξυμνήσεις τον άγιο που μίλησε για την φτώχεια και την εγκράτεια. Οι άνθρωποι κατέβαλαν κάθε προσπάθεια και οι Ιταλοί ζωγράφοι μετέφεραν το πάθος τους για τον άγιο στις ζωγραφιές. Αλλά παραμένει αίτημα ακόμα και σήμερα πώς να μιλήσεις για κάτι που στη σημερινή ζωή δεν μπορεί να είναι στόχος για κανέναν. Κανένας δεν θέλει να είναι φτωχός και να κάνει αποχή από τις χαρές , να μην αγωνίζεται, να μην πολεμάει για τα συμφέροντά του. Όμως ο Φραγκίσκος με αυτά ανανέωσε το ενδιαφέρον για τη θρησκεία στην  εποχή του.

Είμαι με μια φίλη και συζητάμε για τα σπίτια της Ασίζης, είναι δουλεμένα στην πέτρα και στο ξύλο, όμορφα κοσμήματα στον βάθος ενός πίνακα ζωγραφικής. Θέλει να πιεί κάτι και της δίνω λίγο χυμό. Οι άνθρωποι σιγά σιγά χάνονται και τα μικρά παιδιά γυρνούν από το σχολείο. Η φίλη κοιτάζει τον κάμπο της Ασίζης και αναρωτιέται πώς γίνεται η περιοχή να μην ήταν πλούσια.

Μια οπτασία φεύγει πάνω από την πόλη. Είναι μια γυναικεία μορφή, η μορφή της Αγίας Κλάρας, η οποία προστατεύει την πόλη από τους κακούς καιρούς που φαίνεται να έρχονται στην Ευρώπη και στην Ιταλία.

Νιώθω κουρασμένος και ίσως απογοητευμένος. Καταστροφή και πόλεμος, δεν υπάρχει καμία δύναμη ανατροπής. Πολλά με κάνουν να νιώθω θλίψη στη σημερινή εποχή. Κοντά στο μεγάλο μοναστήρι δεν ηρέμησα, μάλλον θύμωσα.  Αλλά και τούτη η θλίψη ή ο θυμός από μόνα τους δεν είναι κακό. Κακό για τον Φραγκίσκο γίνονται μόνο όταν όλα τα συναισθήματα γίνονται αιτία να κερδίζει κάποιος. Το κέρδος είναι το πρόσταγμα που πρέπει να απαρνηθούμε. Αλλά μπορούμε; Το κέρδος δε είναι πάντα κάτι υλικό, είναι και κάτι πνευματικό, άυλο που νιώθουμε να έχουμε μετά από κάποια ξεχωριστή ενέργεια. Πρέπει να ακολουθούμε την καρδιά μας ή όχι.

Σύμφωνα με τον Φραγκίσκο πρέπει να είμαστε προσεκτικοί και δοσμένοι στην φροντίδα των άλλων. Τα μεγάλα είναι πολυτέλεια. Ο Μονταίν ήταν μέλος Φραγκισκανικού τάγματος στη εποχή του, όμως αποχώρησε, γιατί οι φραγκισκανοί απαγόρευαν τη μελέτη της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Έτσι εκείνος έφυγε από αυτούς και πήγε στους δομινικανούς.

Το λεωφορείο χώνεται μέσα στο δάσος με τα πεύκα και χάνεται στο βάθος που συναντά την μεγάλη λίμνη η οποία θα το  οδηγήσει στη Ρώμη.