Δρ. Μιχάλης Πάτσης
Αριστεία και Σχολείο
Αρκετός λόγος έγινε τα τελευταία χρόνια για την αριστεία στα σχολεία. Αυτή, αποτέλεσε μια λέξη γύρω από την οποία συγκρούστηκαν πολιτικά κόμματα, υπουργοί, επιστήμονες και εκπαιδευτικοί, αλλά και πολλοί άλλοι. Σήμερα, 2016, δεν είναι σαφές εάν το Υπουργείο Παιδείας έχει απεμπολήσει αυτή την έννοια, ενώ είναι σίγουρο πως η κυβερνητική αντιπολίτευση στηρίζει πολλά σε αυτήν.
Τι σημαίνει η λέξη αριστεία στα αρχαία ελληνικά; Η λέξη μάς έρχεται από τα ομηρικά έπη και σημαίνει «υπεροχή, υπεροχή εν ανδρεία και μεγαλοψυχία, γενναιότης» (Λεξικό LIDDEL&SCOTT, τ.1. σ.381). Είναι ομόρριζη με τις λέξεις αρετή, άριστος, αριστάω και συνδυάστηκε, όπως ήταν φυσικό στην αρχαιότητα με τις αρετές της εποχής, όπως την ανδρεία: «Διομήδους αριστεία, Αγαμέμνονος αριστεία, κτλ» Ιλιάδα,Ε’Λ’. Όλες οι σημασίες της λέξης στα αρχαία ελληνικά συνδέονται με την αρετή, λέξη βασική της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και κοσμοθεωρίας. Στις σημασίες της λέξης άριστος που μπορούμε να διαβάσουμε στο LIDDEL&SCOTT (τ.1., σ. 382), πουθενά δεν υπάρχει η νεότερη σημασία του «άριστου μαθητή», «του αριστούχου».
Η σημασία της λέξης αυτής με την πάροδο των χρόνων έμενε μάλλον αναλλοίωτη, αφού και νεότερα λεξικά δίνουν κυρίως την αρχαία σημασία. Το Λεξικό της Νέας Ελληνικής – Γ. Μπαμπινιώτη (2η έκδοση,1998) δεν αναφέρει καθόλου για τη λέξη «αριστεία» τη σημασία της σχολικής διάκρισης. Εκεί γράφεται: «αριστεία,η η διάκριση ήρωα στη μάχη» (σ.282).
Στη σύγχρονη εποχή, μετά το 2006, αλλά ιδιαίτερα τα έτη 2009-2015, παγιώνεται μια άλλη σημασία της λέξης αριστείας, που σαφώς είναι απομακρυσμένη από τη σημασία της αρχαίας ελληνικής, και συνδέεται με εκείνη τη σημασία, όπου κυρίαρχο γίνεται το λεξικό χαρακτηριστικό «σχολική διάκριση». Έτσι, η λέξη αυτή, έπαψε πια να συνδέεται με τις αρετές, και συνδέεται με τη διάκριση των μαθητών στο σχολείο, ιδίως με την επίδοσή τους, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη κάποια άλλη άσκηση στην αρετή, τουλάχιστον εμείς δεν διακρίναμε τίποτε τέτοιο στις τόσες εξαγγελίες περί αριστείας. Τα σχολεία δε, στα οποία θα φοιτούσαν οι άριστοι μαθητές αποκαλούνταν σχολεία αριστείας και τα τελευταία χρόνια έγινε προσπάθεια να δημιουργηθούν αρκετά τέτοια σχολεία, αφού τα πρότυπα και τα πειραματικά κατανοήθηκαν ως σχολεία αριστείας.
Επομένως, η σημερινή σημασία της λέξης αριστεία αποτελεί ένα σημασιολογικό νεολογισμό που σχηματίστηκε στις σημερινές κοινωνικές συνθήκες. Είναι, σχεδόν σίγουρο, πως αυτός ο νεολογισμός αποτελεί μεταφραστικό δάνειο από την αγγλική, και αναφέρεται σε νέους τύπων σχολείων. Ο δανεισμός αυτός αν και χρησιμοποιεί τη λέξη αριστεία, τίποτα δεν αναφέρει για τις αρετές, οι οποίες μπορεί να ακούονται από άλλα πιο «ταπεινά» σχολεία. Έχουμε όμως τη γνώμη πως οι άνθρωποι με την σκέψη και τη δράση τους μπορούν να διευρύνουν η να εμπλουτίσουν το περιεχόμενο λέξεων που θεωρούνται σημαντικές για ένα λαό.
Μπορούμε να πούμε, όμως, πως σε περιόδους έντονων κοινωνικών διεργασιών και ανασφάλειας, επηρεάζεται αναλόγως και η γλώσσα ενός λαού σε όλα τα επίπεδα: τη μορφολογία, το λεξιλόγιο και τη σύνταξη, με την γένεση νέων ερμηνειών και νέων φαινομένων. Στην περίπτωση της αριστείας επηρεάστηκε η σημασία της λέξεως, η οποία είναι φυσιολογικό να εξελίσσεται και αυτή, απλώς στον έλληνα αναγνώστη η νέα της σημασία της αποκρύπτει επιμελημένα την πραγματική, πρώτη σημασία της λέξης. Και σε τέτοιες περιόδους εμφανίζεται πολύ συχνά μια έντονη αντιπαράθεση για τη σωστή χρήση της γλώσσας.
Την εποχή που διανύουμε μπορούμε να ανακαλύψουμε πλήθος λέξεων που η σημασία τους άλλαξε, επεκτάθηκε ή περιορίστηκε, λαμβάνοντας διαφορετικές σημασίες, θετικές ή αρνητικές, στο επίπεδο της σημασίας. Απέκτησαν πολλές φορές «αρνητική-κακόσημη» σημασία οι λέξεις τρόικα, μνημόνιο, κωλοτούμπα ή σημασιολογικά «μέση σημασία», (δηλαδή κατανοούνται από κάποιους θετικά και από άλλους αρνητικά), οι λέξεις αξιολόγηση, διαθεσιμότητα, αριστεία και πολλές άλλες. Οι παραπάνω αλλαγές πραγματοποιούνται είτε με την στένωση της σημασίας των λέξεων, είτε με τη διεύρυνσή τους. Κανένας πια δεν θυμάται, ίσως, πως η λέξη μνημόνιο σημαίνει την γραπτή προσυμφωνία για κάποια μελλοντική συνεργασία. Έτσι και η λέξη αριστεία δια της στένωσης της σημασίας της, απέκτησε μια διαφορετική από την αρχαιότητα σημασία.
Πρόσφατα, βουλευτής του κυβερνώντος κόμματος ΣΥΡΙΖΑ που πρότεινε την καταβολή διδάκτρων στην εκπαίδευση, θεώρησε σκόπιμο να αναφέρει πως οι «αριστείς» καθηγητές θα έπρεπε να διενεργούν και την πρόσθετη διδακτική διδασκαλία στα σχολεία. (Το άρθρο αυτό γράφτηκε το 2016, ο βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ είναι ο δημοσιογράφος Αλέξανδρος Τριανταφυλλίδης)
Το θέμα της αριστείας, σήμερα, με όποια σημασία και αν τίθεται, συνδέεται άρρηκτα με το νόημα της εκπαίδευσης και σε τελευταία ανάλυση με την ίδια τη σημασία του όρου αυτού. Απαντά στο ερώτημα ποια θα πρέπει να είναι η εκπαίδευση στην εποχή μας, αλλά και ποιο το περιεχόμενο της λέξης αυτής σήμερα. Θα πρέπει η εκπαίδευση να δίνει στο μαθητή μόνο εκείνα τα εφόδια για να εξασφαλίζει ο ίδιος στη ζωή του εξαίρετη οικονομική ή κοινωνική σταδιοδρομία ή θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη της και την κοινωνία στην οποία θα ζήσει ο μαθητής και θα δημιουργήσει; Θα πρέπει η εκπαίδευση να παραπέμπει σε τελευταία ανάλυση στην κοινωνία και θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη της τις δυνατότητες αυτής της κοινωνίας για το μέλλον στα πλαίσια της ελληνικής πραγματικότητας;
Η εκπαίδευση αν αποσκοπεί μόνο στην παροχή μορφωτικών αγαθών για το άτομο, έχει αποτύχει. Έχει αποτύχει αν δεν συμβάλει στη σύνδεση της νέας γενιάς με την κοινωνία στην οποία θα ζήσει και θα πρέπει να αναδημιουργήσει αυτή η νέα γενιά.
Οι «υπέρμαχοι» της αριστείας πολύ συχνά μιλούν για τα πρότυπα ή πειραματικά σχολεία της πριν του 1981 περιόδου και θεωρούν πως εκείνα τα σχολεία αποτελούσαν σχολεία αριστείας. Η άποψή τους είναι μάλλον άδικη, γιατί εκείνα τα σχολεία ήταν σχολεία βγαλμένα από την ελληνική επιστημονική παράδοση και δεν διέθεταν τα ελιτιστικά στοιχεία που επιδιώκεται να διαθέτουν τα νεότερα σχολεία αριστείας, αφού για την εισαγωγή σε αυτά απαιτούνται πολύμοχθες εξετάσεις. Το ότι οι εξετάσεις ήταν μια διαδεδομένη πρακτική στα παλαιότερα σχολεία, πριν το 1980, δε σημαίνει πως εκείνα αντιστοιχούν με τη νέα έννοια της αριστείας, αφού αυτή προϋποθέτει διαφοροποιημένες εξετάσεις με βάση τράπεζες θεμάτων και νεότερες παιδαγωγικές – εξεταστικές πρακτικές, οι οποίες για να αφομοιωθούν από το μαθητή επιβάλλεται η παρακολούθηση πρόσθετης διδασκαλίας ή φροντιστηρίου.
Και η εξάσκηση στην αριστεία αυτής της μορφής, της ανύψωσης του διαγωνιστικού πνεύματος των μαθητών, σε τι θα ωφελήσει δεν είναι καθόλου εύκολο να κατανοήσουμε; Θα βγάλει αποφοίτους οι οποίοι θα συμβάλουν στην καλύτερη κατανόηση της ελληνικής πραγματικότητα ή θα συμβάλουν στην ανάπτυξη μιας ελληνικής σκέψης, διακριτής στο σύγχρονο επιστημονικό και διανοητικό κόσμο; Η μήπως θα συμβάλουν οι απόφοιτοί τους στην καλύτερη διαχείριση του ελληνικού κράτους; Ή μήπως οι απόφοιτοι θα μπορούν να βρουν εργασία στον τόπο τους; Είναι δύσκολο να καταλάβουμε. Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί πως οι απόφοιτοι ενός τέτοιου συστήματος θα βρουν καλύτερα δουλειά. Μα και σήμερα γίνεται εν μέρει αυτό. Οι απόφοιτοι του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος μπορούν να βρουν δουλειά στο εξωτερικό, στην Ελλάδα όμως, δεν μπορούν να βρουν. Και η αριστεία όπως προτεινόταν τα τελευταία χρόνια δεν έδειχνε πως έχει «στόχο» την ανάδειξη και μελέτη της ελληνικής πραγματικότητας.
Πρακτικά, αν θέλουμε να εξετάσουμε τη βαθύτερη σχέση της ελληνικής εκπαίδευσης με την οικονομική πραγματικότητα μπορούμε να εξετάσουμε τις παραπάνω σκέψεις αναφορικά με την πρόσφατη οικονομική κρίση. Μπορούμε να αναλογιστούμε ποια γενιά Ελλήνων «ευθύνεται» περισσότερο για την κρίση: η νεότερη, αυτή που αποφοίτησε από τα σχολεία μετά το 1981 ή οι παλαιότερες γενιές; Τα στοιχεία θα μας δείξουν πως εκείνη η γενιά των Ελλήνων, οι μεγαλύτεροι σε ηλικία που αποφοίτησε από εκείνα τα σχολεία της εποχής, πριν το 1981, έχουν τη μεγαλύτερη ευθύνη για την κρίση και πως οι απόφοιτοι από τα νεότερα σχολεία, μετά το 1981, οι σημερινοί σαραντάρηδες, έχουν πολύ μικρότερη. Η απόκτηση ξερής γνώσης δεν αποτελεί οδό για απόκτηση της αριστείας. Και η πραγματική άσκηση στις αρετές τουλάχιστον, διασώζει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και είναι ικανή να προμηνύσει τους κινδύνους και τα προβλήματα στην κοινωνία.
Βέβαια, η κρίση προέρχεται από πολιτικές και οικονομικές επιλογές, όμως αν αναχθούμε στο επίπεδο του ανθρώπινου δυναμικού της χώρας, μπορούμε να πούμε με ασφάλεια πως οι παλαιότερες γενιές, δεν «διέσωσαν» την κατάσταση.
Επομένως, αφ’ ενός και οι απόφοιτοι των νεότερων σχολείων αριστείας, δεν είναι καθόλου μα καθόλου σίγουρο πως θα συμβάλουν θετικά σε μια αντίστοιχη κατάσταση στο μέλλον και αφ’ ετέρου η στενή κατανόηση της αριστείας ως απόκτησης καλών βαθμών δεν επιλύει το πρόβλημα. Δεν είναι λίγοι εξάλλου και αυτοί οι οποίοι αποφοίτησαν από καλά ελληνικά σχολεία και πανεπιστήμια, μετεκπαιδεύθηκαν σε καλά ξένα πανεπιστήμια, επέστρεψαν στην Ελλάδα, κατέλαβαν υψηλές θέσεις στην κοινωνική και πολιτική ζωή και δεν τα κατάφεραν. Απεναντίας μάλιστα, όπως φάνηκε από την ιστορία, πολλοί από αυτούς τους παλαιούς «αριστείς» δεν γνώριζαν, ίσως, παρά την υψηλή παιδεία τους, πώς να επιλύσουν τα προβλήματα της Ελλάδας. Ίσως, γιατί δεν γνώριζαν πραγματικά τον ελληνικό χώρο, αφού τα τελευταία χρόνια μετακενώνονται γνώσεις και θεωρίες από τη Δύση και αυτό θεωρείται πάντα η ορθό λύση και πρακτική. Ίσως όμως, εκτός τούτου, να μην ήταν το έλλειμμά τους μόνο στη μόρφωση, αλλά να υπήρξε έλλειμμα στις αρετές τους: έλλειμμα δικαιοσύνης, απομάκρυνση από την αλήθεια, απαξίωση της έννοιας λαός, έλλειψη αφοσίωσης στην ιστορία του έθνους και στην πίστη πως οι νεότερες γενιές της πατρίδας θα έπρεπε να στηρίζονται στις προηγούμενες και να γίνονται καλύτερες από αυτές. Κάτι που μας κάνει να σκεφτούμε πως σήμερα η έννοια αριστεία πρέπει να προσλάβει αρετολογικό περιεχόμενο, δηλαδή να αναπτύξει τις αρετές. Και εδώ δεν γίνεται να μην θυμηθούμε τα απλά σχολεία τα γεμάτα προβλήματα, στα οποία όμως και ο προβληματισμός είναι υψηλός και οι καθηγητές και οι μαθητές διαφυλάττουν τις αρετές και πολλοί απόφοιτοι από αυτά τα λαϊκά σχολεία είναι ίσως αυτοί που θα σώσουν τις καταστάσεις κάποια στιγμή στον τόπο μας.
Η αρχαία ελληνική έννοια της αριστείας περιγράφεται στο ομηρικό ρητό «αιέν αριστεύειν και υπείροχον έμμεναι άλλων, μηδέ γένος πατέρων αισχυνέμεν», το οποίο σημαίνει: πάντα να αριστεύεις, να ξεπερνάς τους άλλους και να μην ντροπιάσεις τη γενιά των προγόνων σου. Στην ομηρική σημασία είναι εμφανής η σύνδεση των γενεών δια της αρετής και δια της διατήρησης της στην κοινωνικής και εθνολογική ομάδα. Η κάθε επόμενη γενιά είναι ενάρετη αν διατηρεί την αρετή που προσέλαβε από την προηγούμενη και την παραδίδει στις επόμενες γενιές.
Το μεγάλο πρόβλημα στην εποχή μας είναι η σύνδεση του σχολείου με τη ζωή του τόπου. Η ευρωπαϊκή πλευρά αποτελεί ένα συγκεκριμένο μέρος αυτής της σύνδεσης, αλλά, όσο αναγκαία είναι η σύνδεση του ελληνικού σχολείου με την ευρωπαϊκή πρακτική, δεν αποτελεί την ουσιωδέστερη πλευρά της. Το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα θα πρέπει να στραφεί και να αναδείξει την Ελλάδα. Χρειάζεται το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα να συμβάλει στην καλύτερη κατανόηση της χώρας που ζούμε και να καθοδηγήσει τους νέους αποφοίτους σε δημιουργικούς δρόμους στην ελληνική ζωή, κατανοώντας πως η ατομική προκοπή συνδυάζεται με την κοινωνική, με την πρόοδο της πατρίδας και όχι μόνο με την ατομική καταξίωση του αποφοίτου που ως τώρα επιδιώκεται από το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Αυτό χρειάζεται να αλλάξει, οδηγώντας σε ενάρετο δρόμο της εκπαίδευση. Ίσως δεν είναι τυχαίο που η ελληνική εκπαίδευση μπορεί να απηχεί την ευρωπαϊκή σκέψη και επιστήμη, άρα και την αντίστοιχη πραγματικότητα, ενώ την ελληνική πραγματικότητα δυσκολεύεται να την αναγνωρίσει. Αυτό εξάλλου φαίνεται και στο πρόγραμμα των μαθημάτων στο σχολείο. Δεν είναι τυχαίο πως μαθήματα που αναφέρονται στην ελληνική ταυτότητα, όπως Νεοελληνική Γλώσσα, Νεοελληνική Λογοτεχνία, μειώνεται η διδασκαλία τους ή στο παράδειγμα της Ιστορίας δίδονται σαφείς οδηγίες να μην αναφέρεται το μάθημα καθόλου σε πτυχές της εθνικότητας. Οι ώρες διδασκαλίας της Ελληνικής Λογοτεχνίας μειώθηκαν στο Λύκειο.
Δεν είναι τυχαίο που πολλοί νέοι άνθρωποι και μεταξύ τους πολλοί επιστήμονες, ίσως 100.000, σύμφωνα με στοιχεία, μετά το 2009, ενώ δεν μπόρεσαν να βρουν εργασία και να πραγματώσουν τον εαυτό τους στην Ελλάδα, βρήκαν αντίστοιχη εργασία στο εξωτερικό. Αυτό, το πολύ θετικό στοιχείο, έχω τη γνώμη πως θα πρέπει να μας απασχολήσει ως προς το ρόλο της ελληνικής εκπαίδευσης συνολικά, γιατί η εκπαίδευση μιας χώρας θα πρέπει να είναι παραγωγική δύναμη της ίδιας της χώρας, κυρίως, και όχι τόσο των άλλων χωρών. Σήμερα η παιδεία είναι ευρωπαϊκή, αλλά η Ελλάδα φαίνεται να υστερεί σε αυτή τη διάσταση.
Η αριστερά έχει και αυτή άμεση σχέση με την αριστεία! Η λέξη αριστερός είναι παράγωγη από τη λέξη άριστος, από τη λέξη ενάρετος, δηλαδή. (Αν στη αρχαιότητα η λέξη αριστερός είχε αρνητικές συνδηλώσεις αυτό είναι άσχετο με την ίδια την ιστορία της λέξης). Και η αριστερά, λοιπόν, θα μπορούσε να προτείνει τη δική της πρόταση στο ελληνικό σχολείο, συνδέοντας το σχολείο με τις αρετές της πατρίδας μας και του λαού μας, αλλά και τις πατριωτικές παραδόσεις της ίδιας της αριστεράς.
Νομίζουμε όμως πως η έννοια της αριστεία, στο βαθμό που αυτή η έννοια μπορεί να έχει περιεχόμενο στο σημερινό ελληνικό σχολείο, δεν θα πρέπει να παραβλέπει την παράδοση του κοινοτισμού και των ιδιαιτέρων παραδόσεων, δημιουργώντας ένα σχολείο στηριγμένο στην αυτοδιοίκηση και στην απόδοση ελευθεριών σε αυτό για τη διαμόρφωση του δικό του διδακτικού οράματος. Προάγοντας τις αρετές της κοινωνικής αλληλεγγύης και της φιλοπατρίας, της δικαιοσύνης και της αξιοκρατίας, αλλάζοντας το χαρακτήρα του σχολείου από εξετασιοκεντρικό σε αρετολογικό, συνδεδεμένο με την κοινωνία και τη ζωή, την αρετή, γνωσιακή και ηθική, με την πρακτική άσκηση, το μάθημα στην αίθουσα με το μάθημα αναζήτησης, προασπίζοντας ταυτόχρονα, την ψυχοσωματική ανάπτυξη του νέου ανθρώπου που καλείται να δώσει τα αναγκαία εφόδια στο νέο άνθρωπο για τη ζωή συνδέοντάς τον με την κοινωνία που γνωρίζει και θέλει να αναπτυχθεί.
Ιανουάριος 2016