Μιχάλης Πάτσης
Ο Κ. Θεοτόκης και τα «δεσμά» της δικής μας παράδοσης
Το έργο του Θεοτόκη «Σκλάβοι στα δεσμά τους» θα με απασχολήσει για να ψάξω να βρω σε αυτό ανθρώπινους χαρακτήρες που είναι ακόμα και σήμερα πραγματικοί, ρεαλιστικοί δίπλα μας. Μου έχει τύχει πολλές φορές να ακούω κάποιους ανθρώπους που όταν μιλάνε για τους ανθρώπους της σημερινής εποχής να προσπαθούν να τους ερμηνεύσουν με χαρακτήρες από ξένα μυθιστορήματα.
Έτσι θα ακούσω ή θα διαβάσω κάποιες φορές να λένε πως αυτή η σκηνή μοιάζει με το τάδε μυθιστόρημα π.χ. με το «Έγκλημα και τιμωρία», ή με τις «Μεγάλες προσδοκίες» και οι ήρωες να συγκρίνονται με παγκόσμιους χαρακτήρες, όπως με τον Ιαβέρη, τον Γιάννη Αγιάννη ή τον Ρασκόλνικοφ. Βέβαια σε αυτά δεν μπορείς να αντιτείνεις κάτι, αφού οι ήρωες αυτοί είναι από μυθιστορήματα με παγκόσμια αναγνώριση και γνωστοί σε όλον τον κόσμο.
Όμως θεωρώ πως ατό αποτελεί παράδειγμα εγκατάλειψης της δικής μας νεοελληνικής λογοτεχνίας, η οποία παραδίδεται στη λήθη, στη λησμονιά και στην απαξίωση. Οι κριτικοί δεν γράφουν για τα έργα με τρόπο να αναδείξουν τη σημασία τους στον αναγνώστη για να διαβάσει κάτι το οποίο θα δεθεί μαζί του. Οι επιστήμονες παρακολουθούν τα παγκόσμια ρεύματα και δεν δίνουν τόσο σημασία όση χρειάζεται στη δική μας λογοτεχνική κληρονομιά, με αποτέλεσμα αυτή να λησμονιέται και να είναι άγνωστη στο λαό. Ποιο έργο ξέρει ο λαός; Ίσως τον Ύμνο εις την Ελευθερία. Ίσως την Φόνισσα. Εξαίρεση αποτελεί ο Ν. Καζαντζάκης για τον οποίον πολύ συχνά γίνονται εκδηλώσεις και νομίζω πως τα έργα Ζορμπάς και Καπετάν Μιχάλης, ίσως και Ο Χριστός Ξανασταυτρώνεται να τα ξέρει ο λαός.
Αλλά και πάλι τα έργα τα ξέρουμε και θα πούμε ίσως αυτός είναι Ζορμπάς, δηλαδή γλετζές, έξω καρδιά άνθρωπος. Από εκεί και πέρα; Πόσο η λογοτεχνία μας γίνεται γνωστή και μαθαίνεται από τα ευρύτερα στρώματα του λαού, πόσο γίνεται μια πραγματική δύναμη στα χέρια του;
Δεν είναι όλα τα βιβλία καλά για τους ίδιους ανθρώπους! Καλά είναι αυτά που σου δημιουργούν συγκίνηση! Αυτά τα οποία πράγματι σου συγκλονίζουν τον εσωτερικό κόσμο. Ο ειδικός διαβάζει και βιβλία με βάση την περιέργεια αλλά και την διεύρυνση της μόρφωσής του. Είναι ο αντικειμενικός κριτής. Είναι ο ιδανικός αναγνώστης. Όμως υπάρχει και μια μεγάλη ομάδα ανθρώπων που θέλει να διαβάσει, ας διαβάσει αυτό που τη συγκλονίζει εσωτερικά. Αυτό που της γεννά ερωτήματα, που τον προβληματίζει που κάνει τον καθένα να γίνεται καλύτερος.
Το έργο του Θεοτόκη είναι αν μη τι άλλο ένα έξυπνο έργο και σε αυτό δημιουργούνται μια σειρά χαρακτήρες πολύ σημαντικοί που έχουν αληθοφάνεια και είναι και επίκαιροι.
Οι «Σκλάβοι στα δεσμά τους», α΄ έκδοση το 1922, είναι ένα έργο το οποίο παρουσιάζει τη διάλυση μιας μεγάλης αριστοκρατικής οικογένειας για αίτια τόσο οικονομικά, όσο και προσωπικών επιλογών των μελών της οικογένειας.
Ο Θεοτόκης με πραγματική ενάργεια και συστηματικό τρόπο περιγράφει κάτι πρώτη φορά τόσο συστηματικά στην ελληνική λογοτεχνία γι’ αυτό το έργο του έχει μεγάλη αληθοφάνεια και λειτουργεί πρωτοτυπικά για την ελληνική κοινωνία. Δηλαδή διαβάζοντας κάποιος τπ έργο μπορεί να δει πολλές σημερινές αντίστοιχε περιπτώσεις στην Ελλάδα. Μην προσπαθείς να ερμηνεύσεις την Ελλάδα με την Αγγλία, τη Γαλλία ή τη Ρωσία! Οι ήρωές του και σήμερα μπορούν να βοηθήσουν να καταλάβουμε αντίστοιχες περιπτώσεις στην Ελλάδα.
Ο Αλέξανδρος Οφιομάχος είναι ο πατέρας και ο αρχηγός της οικογένειας. Παρέλαβε μεγάλη περιουσία, αλλά δεν είχε τη ικανότητα να την κρατήσει. Οι αγρότες δεν του πληρώνουν τα χρέη. Τα υποστατικά του είναι σε κακή κατάσταση. Αλλά και ο ίδιος, αν και δεν μπορεί να ξεπληρώσει τα χρέη του, δανείζεται για να κάνει καλή ζωή, να διατηρεί άλογα και άμαξα, τα οποία την εποχή ήταν ακριβά. Οδηγείται στην χρεοκοπία και δεν θέλει να μιλάει γι’ αυτό. Νομίζει πως κάποιος θα τον σώσει, κάποιος γαμπρός της κόρης του. Θα πράγματα όμως οδηγούνται στην καταστροφή. Ο Οφιομάχος είναι ο άνθρωπος που λόγω των προσωπικών του διασκεδάσεων θα οδηγηθεί στην καταστροφή, θα χαλάσει μια μεγάλη περιουσία, χωρίς περίσκεψη. Όταν έχει χρήματα τον εκτιμούν, ύστερα δεν τον σέβεται κανένας. Και τέτοιους νομίζω πολλούς βλέπουμε γύρω μας.
Ο Άλκης Σωζόμενος, είναι ο αριστερός, ο οποίος πιστεύει πως το όραμα της κοινωνικής αλλαγής δεν θα εφαρμοστεί σωστά και μακάρι να μην εφαρμοστεί στην εποχή του και η Ιδέα μετά από χρόνια θα μπορέσει να εφαρμοστεί καλύτερα. Σήμερα πολλοί αριστεροί ή και κομμουνιστές εκφράζουν τις ιδέες του Άλκη Σωζόμενου. Ο ίδιος είναι φιλάσθενος , θέλει τόσα πολλά αλλά δεν μπορεί. Και σήμερα πόσους Σωζόμενους δεν βλέπουμε δίπλα μας, ιδίως αυτής της κατηγορίας των κομμουνιστών ακόμα που σου λένε ο σοσιαλισμός στην ΕΣΣΔ δεν επικράτησε, αλλά θα επικρατήσει στο μέλλον. Αυτό το είδος του αριστερού ή του κομμουνιστή στην ελληνική κοινωνία κρατά από τον Άλκη Σωζόμενο. Μόνο που ο Σωζόμενος δεν είναι ο βίαιος τύπος αριστερού και ανθρώπου. Είναι ο διανοούμενος τύπος, ο σκεπτόμενος. Ό,τι στη σημερινή αριστερά είναι σκεπτόμενο κρατά από τον Σωζόμενο.
Ο Αριστείδης Στεριώτης είναι ο αυτοδημιούργητος άνθρωπος. Γιος ενός μικροπωλητή, ξεκίνησε από φτωχός και έγινε γιατρός. Είναι έξυπνος, γνωρίζει τη σημασία των γραμμάτων. Έγινε επιστήμονας. Έβγαλε λεφτά, συνεργάζεται με τοκογλύφους και τα κάνει περισσότερα. Θα παντρευτεί την κόρη του αριστοκράτη. Όμως και εδώ δεν σταματούν οι φιλοδοξίες του. Ενώ η γυναίκα του δεν τον αγαπά και ζουν απομακρυσμένοι, αυτός έχει υψηλότερες φιλοδοξίες. Κάνει τα πάντα για να γίνει βουλευτής. Θα ακολουθήσει τον τοπικό υπουργό και θα ανέλθει στο χώρο της πολιτικής. Ο Στεριώτης είναι ο άνθρωπος που πιστεύει στον κοινωνικό δαρβινισμό! Φαίνεται καλός, αλλά είναι αδίστακτος! Ο δυνατότερος θα νικήσει! Αυτό λέει. Στη ζωή δεν παίζει ρόλο ούτε τα αισθήματα, ούτε η αγάπη. Μόνο τα χρήματα. Κερδίζει, αλλά άπατα τη γυναίκα του. Είναι μακριά του, αφού τον παντρεύτηκε για τα χρήματα. Πόσους Στεριώτηδες δεν βλέπουμε σήμερα στην κοινωνία μας! Λες και η Βουλή δημιουργήθηκε για αυτούς!
Η Ευλαλία Οφιομάχου είναι η κόρη του αρχηγού της οικογένειας, η οποία εξαναγάζεται να κάνει ένα γάμο για να σωθεί το σπιτικό του πατέρα της. Είναι έξυπνη και καταλαβαίνει πως ο γάμος της θα αποτύχει, αλλά θυσιάζεται για τον πατέρα της και την οικογένειά της. Μια θυσία που δεν έχει κανένα νόημα, αφού η ζωή που έχει μέσα της της λέει να ακολουθήσει άλλο δρόμο. Πόσες νέες δεν «θυσιάστηκαν» ή δεν θυσιάζονται ακόμα και τώρα για το καλό του σπιτιού, το οποίο για συγκεκριμένους λόγους δεν θεραπεύεται;
Η Αιμιλία Βαλσάμη είναι ο τύπος της γυναίκας που παντρεύτηκε τον άντρα της από συμφέρον, έχει αποκτήσει μεγάλη περιουσία, αλλά δεν τον αγαπά και είναι από ΄όλους κατανοητό πως δεν του ταιριάζει, όλοι θα πουν πως η γυναίκα έχει δίκαιο, αν και είναι ο άντρας που πληρωνει και που τελικά θα πεθάνει και ο ίδιος. Είναι η γυναίκα που όποιον άντρα επιθυμεί τον θέλει δικό της. Όποιος αντιστέκεται, θα αντιμετωπίσει την καταστροφική της αντεκδίκηση. Ο τύπος αυτός είναι καθαρά ελληνικός, γιατί συνδυάζει την αποφασιστικότητα, τη σκληρότητα αλλά δεν βρίσκουμε κακία στη σκέψη της! Μιλά η προδομένη γυναίκα, όχι η κακιά γυναίκα. Άραγε μπορούμε σήμερα να δούμε αυτόν τον τύπο γυναίκας δίπλα μας;
Ο Πέτρος Αθάνατος είναι ο τύπος του μηδενιστή αριστερού, με τα μεγάλα λόγια κατά του συστήματος. Έτοιμος να μπει στη μάχη, που όμως τελικά ποτέ δεν μπαίνει. Είναι άνθρωπος των λόγων, αλλά τον χαρακτηρίζει και ο έρωτας χωρίς ανταπόκριση προς μια όμορφη γυναίκα. Αυτή δεν ανταποκρίνεται και αυτός περιμένει άσκοπα. Της κάνει όλα τα θελήματα και ις δουλειές από αγάπη και από κρυφό πόθο μήπως μεταστραφεί. Είναι ένας τύπος κρυφός, δεν ξέρουμε το μέλλον του. Είναι αφοσιωμένος στη γυναίκα που τον παραγκωνίζει και αυτός είναι αφοσιωμένος εκεί!
Ο Μίμης Χαντρινός είναι κλασικός τοκογλύφος, ο οποίος κάνει τα πάντα για να κερδίσει από τον τόκο που αποφέρουν τα χρήματά του. Είναι δουλικός στους πλούσιος, αλλά δεν έχει μπέσα και όλοι τον υποπτεύονται.
Θα μπορούσα να μιλήσω και για άλλους χαρακτήρες που συναντάμε στο έργο και είναι ιδιαίτερα σημαντικοί για εμάς σήμερα. Όμως πάνω απ’ όλα εκείνο που χρειάζεται είναι να σκύψουμε πάνω στα ελληνικά έργα και να τα διαβάσουμε! Τότε η λογοτεχνία αποκτά ιδιαίτερη αξία. και πόσο αξία θα έπαιρνε η εποχή αν σήμερα βλέπαμε τη σημερινή εποχή μέσα από τη λογοτεχνία. Βέβαια η λογοτεχνία δεν έχει επικαιρικό χαρακτήρα, αλλά αποτελεί μια πρόκληση για τον καθένα μας, να μπούμε βαθύτερα στην εποχή, βαθύτερα μέσα μας.